Welke rol speelt religie in het conflict in Oekraïne?

Dmytro Kortsjynskyi is al jarenlang een opvallende verschijning op het politieke toneel van Oekraïne. De man met de zilvergrijze haardos en donkere kozakkensnor begon zijn carrière in het Sovjetleger. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne sloot hij zich aan bij de extreem rechtse partij UNA-UNSO, tot hij daar eind jaren negentig uit werd geschopt.

Enkele jaren later richtte Kortsjynskyi zijn eigen beweging op: Bratstvo, “de Broederschap”. Deze militante groep van “echte christenen” moet Oekraïne naar grootsheid leiden, bevrijd van ‘de satanische regering, speculanten en de buurlanden’.

Tijdens de Maidan-protesten eind 2013 waren Kortsjynskyi en de zijnen er als de kippen bij om het plein kort en klein te slaan. Toen de oorlog in het oosten uitbrak, kreeg de knokploeg er een militaire vleugel bij: het Bataljon van de Heilige Maria is een van de vele vrijwilligerslegioenen die het in het Donbass-bekken opnemen tegen de pro-Russische rebellen.

Vervolgens trok Kortsjynskyi nog de aandacht met de stelling dat alle Oost-Oekraïners het best in concentratiekampen opgesloten zouden worden totdat de oorlog voorbij is, ‘om veiligheidsredenen’.

Fascist, anarchist of religieuze ultrapatriot – wat er ook van zij, Kortsjynskyi is een dankbaar personage voor journalisten. Maar echt relevant is hij niet, zegt Anton Sjechovtsov, onderzoeker aan het Instituut voor Euro-Atlantische samenwerking en expert in Oekraïense extreem rechtse groeperingen.

‘Kortsjynskyi is een notoire provocateur. Hij overdrijft zijn eigen belangrijkheid, zijn Heilige Maria-bataljon telt niet meer dan enkele tientallen soldaten. Wat niet wegneemt dat hij een bekend figuur is: hij zorgde er al meermaals voor dat vreedzaam protest totaal ontaardde en een aantal jaar geleden werkte hij samen met Alexander Doegin (huisfilosoof van het Kremlin, de man achter de ideeën van “Novorossia” en het nieuwe eurazianisme, n.v.d.r.). Hoe oprecht hij is in zijn huidige rol is moeilijk te beoordelen.’

Toch is de orthodoxe strijder niet de enige die zich op Jezus beroept in het geteisterde Oekraïne vandaag. Beide kampen bedienen zich gretig van religieuze termen en beelden, en ook de vele kerken die Oekraïne rijk is (zie kaderstuk) laten zich niet onbetuigd.

De Grieks-katholieken uit Lviv

Wie zijn de spelers in deze godsdienstoorlog? Aan de pro-Oekraïense kant hebben we in de eerste plaats de Oekraïense Grieks-katholieke kerk, die het sterkst vertegenwoordigd is in de westelijke stad Lviv. ‘In Oekraïne gaan gelovige mensen naar de kerk. Behalve in Lviv, daar gaat iederéén naar de kerk’, luidt het cliché. Het is tekenend voor de rol die de kerk heeft in het nationale gevoel van de westelijke Oekraïne.

De Oekraïense Grieks-katholieke kerk ontstond in 1596, toen Oekraïne deel uitmaakte van Polen en de bisschoppen in het westen besloten te breken met Constantinopel en de kerk te onderwerpen aan het gezag van de paus in Rome. Het oosten bleef trouw aan de orthodoxe leer en verketterde de Grieks-katholieken. Die moesten ondergronds opereren tijdens de tsarenperiode, en ook daarna onder de Sovjets. Pas in de jaren negentig werd de kerk legaal en konden haar aanhangers uit de illegaliteit treden.

Ook vandaag klinkt het bij ultra-orthodoxen (in Oekraïne en zeker in Rusland) dat de Grieks-katholieke kerk een “fascistische sekte” is, de grote Satan en vijand nummer één: als extreem nationalistische beweging zou ze erop uit zijn om de brave orthodoxen uit te roeien. Is dit pro-Russische propaganda of zit er toch een kern van waarheid in? Feit is dat de Grieks-katholieke priester die in april een conferentie over vrede en verzoening in Oekraïne opende, dat deed met deze woorden: ‘Ja, we hebben verzoening nodig – maar wel eerst wapens, om deze oorlog te winnen.’ En ook een feit is dat aartsbisschop Svjatoslav Sjevtsjoek, hoofd van de Grieks-katholieke kerk, persoonlijk vrijwilligersbataljons zegent die in Lviv naar het oostelijke front vertrekken.

Professor José Casanova, een gerenommeerde expert in de religieuze sociologie en hoofd van het Berkley-centrum van de universiteit van Georgetown in de VS, nuanceert: ‘Dit idee van verzoening komt oprecht en als eerste uit het kamp van de Grieks-katholieke kerk. Tegelijk is deze kerk ook sterk verbonden met het nationale gevoel van de westelijke Oekraïne, het landsdeel dat de nationale trots en soevereiniteit het sterkst wil verdedigen. Hierdoor zitten ze vast en kunnen ze hun rol van vredesduif niet volledig vervullen.’ Onder de kerken waren de Grieks-katholieken de voortrekkers van Maidan, wat ze zelf de Revolutie van de Waardigheid noemen.

De orthodoxe kerk van Kiëv

Ook in het pro-Oekraïense kamp terug te vinden is de orthodoxe kerk van het patriarchaat van Kiëv. Die splitste zich begin jaren negentig af van het patriarchaat van Moskou en wist in twintig jaar tijd bijna een kwart van de orthodoxe Oekraïners voor zich te winnen. Ze nam een hoge vlucht na de Maidan-revolutie en het uitbreken van het conflict in het oosten – door priesters die overkwamen van de orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat, volgens de pro-Oekraïense bronnen; door het met geweld innemen van die parochies, als je de pro-Russische stemmen mag geloven.

‘Je kan dit geen religieuze oorlog noemen.’

Aan de andere kant van de frontlinie, in de zogeheten Volksrepublieken Donetsk en Loehansk, wordt er maar één kerk erkend, die van het patriarchaat van Moskou. Dat staat zo in de “grondwet”. Het leger van Donetsk, tot voor kort geleid door de beruchte Russische veteraan Igor Strelkov, heet dan ook het Russisch-Orthodoxe Leger.

Sjechovtsov: ‘Toch kun je dit geen religieuze oorlog noemen. Wat je wel ziet is dat het voor sommigen, vooral de Russische vrijwilligers, een mobilisatiefactor is: “Wij verdedigen het ware geloof tegen het decadente Westen”. Daarnaast zijn er ook een aantal kozakkenbataljons die er sterke messianistische overtuigingen op nahouden. Zij zien zichzelf als de verdedigers van de enige natie die nog echt in Christus gelooft en een heilige missie heeft. Maar dat zijn kleine groepen.’

De grootste kerk van het land is nog steeds de Oekraïense orthodoxe kerk van het patriarchaat van Moskou. Zij bevindt zich in een ongemakkelijke positie. Tijdens de Maidan-protesten onderschreef ze samen met alle andere kerken, verenigd in de Al-Oekraïense Kerkenraad, een brief waarin ze de overheid vroeg rekening te houden met de eisen van de demonstranten. Maar na de annexatie van de Krim en het begin van de oorlog in het oosten raakte ze ingeklemd tussen haar loyaliteit aan Moskou en haar Oekraïense parochianen. In pro-Oekraïense kringen klinkt het dat de kerk een agent van het Kremlin is.

Volgens Oksana Koeropatkina, docente aan het Russisch Theologisch Instituut van de Apostel Andreas en senior expert bij het Moskouse Centrum voor de Studie van de Maatschappij in Crisis, is het niet zo eenvoudig.

‘De Oekraïense orthodoxe kerk heeft de acties van de rebellen nooit goedgekeurd, ook al zijn er aparte gevallen van priesters die dat wel lijken te doen. Maar de bisschop van Loehansk bijvoorbeeld weigerde het protestantse kerkgebouw dat de nieuwe machthebbers hem aanboden te aanvaarden. Deze Oekraïense orthodoxe kerk houdt zich principieel buiten het conflict en is de enige die blijft pleiten voor vrede. Dat bevalt de regering in Kiëv niet, die wil openlijke steun voor haar optreden. Echte vervolgingen en onderdrukking om religieuze redenen zien we echter alleen op het grondgebied van de “volksrepublieken”: tegen de katholieken en de protestanten.’

Het patriarchaat van Moskou

En dan is er nog een speler duizend kilometer verderop: patriarch Kirill van Moskou. Hij heeft het in een aantal toespraken over “Roessky mir”, de Russische wereld – dezelfde term die president Poetin gebruikt om zich op te werpen als beschermer van etnische Russen in het buitenland. Volgens Koeropatkina telt de patriarch niet echt mee in het conflict: ‘Roessky mir is voor hem een religieus-cultureel fenomeen, waarmee hij verwijst naar onze gemeenschappelijke spirituele wortels. Hij trekt hier niet de politieke conclusie uit dat Rusland Oekraïne moet innemen. Het kan wel zijn dat rebellen en activisten die het zogenaamde Novorossia, Nieuw-Rusland, voorstaan, hiermee aan de haal zijn gegaan en het als legitimatie gebruiken.’

Professor John en Carol Garrard, een Engels-Amerikaans stel academici die al twintig jaar onderzoek doen naar de Russisch-orthodoxe kerk, zien het anders. ‘De Russisch-orthodoxe kerk is in de jaren negentig al een partnerschap aangegaan met de wereldlijke machthebbers, en dat is alleen maar versterkt met het aantreden van Poetin. Rusland had na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een nieuw natiebeeld nodig, en vond dat in zijn roemvolle, mystieke verleden, in het heilige Roes, de staat van de eerste orthodoxe koningen.’ (De kern van het Roes-rijk was Kiëv, hoofdstad van de huidige Oekraïne. Daarom stelde Poetin al een aantal keer dat ‘Oekraïners en Russen één volk’ zijn. Dat idee vormt volgens experts de basis van de Russische inmenging in Oekraïne, n.v.d.r.)

‘Militairen krijgen religieus onderwijs, op elke basis is er een kapel.’

‘Toen Poetin de annexatie van de Krim aankondigde, gaf hij als reden dat hier duizend jaar geleden grootvorst Vladimir gedoopt was, vader van de orthodoxie en dus van Rusland. Het achterliggende idee is het herstel van dat mythische rijk. In die redenering is Oekraïne niet eens een echt land.’

Bovendien mag je er donder op zeggen dat ook oostelijk Oekraïne vol Russische soldaten zit, voegen ze eraan toe.

‘En in het leger staat de kerk het allersterkst. Dat gaat terug op een samenwerkingsakkoord tussen het opperbevel en de kerk uit 1994, dat de desintegratie van het leger moest tegengaan. Militairen krijgen religieus onderwijs, op elke basis is er een kapel. 70 procent van de Russische soldaten geeft aan religieus te zijn, maar 90 procent noemt zichzelf orthodox. Zeggen “Ik ben orthodox” betekent zoveel als “Ik ben een goede Russische patriot”. En het orthodoxe rijk eindigt niet bij de grenzen van Rusland.’

Waar ligt de sleutel tot de oplossing van het Oekraïense conflict, of op zijn minst van de religieuze component ervan? Koeropatkina: ‘Bij de mensen die de oorlog ervaren hebben en weten wat lijden betekent. Zeker niet bij de bazen in Kiëv of Donetsk, die enkel gooien met grote ideeën.’ Casanova: ‘Bij het erkennen van religieus pluralisme als eerste principe, door alle betrokkenen, ook door het patriarchaat van Moskou.’