‘Ze hebben alleen nog bossen om te stelen. Al het andere is al gejat’

Met miljoenen euro’s omzet is de houtsector een van de meest winstgevende industrieën in Bosnië en Herzegovina. Maar de winst belandt vooral in de zakken van de politieke elite en haar entourage. Ook wij in Europa kopen het hout dat van illegale of ongereguleerde kap afkomstig is. De verliezers: de natuur en de Bosnische burgers.

‘Bijna iedereen hier in Šipovo werkt in de houtsector’, zegt een 25-jarige serveerster in een café in een centraal gelegen stadje in Bosnië en Herzegovina. ‘Het is zwaar werk en het betaalt slecht. Maar daar zullen ze ongetwijfeld over liegen als je het ze vraagt. Ook de mensen die er werken, want die zijn bang dat ze ontslagen zullen worden’, voegt ze toe. ‘Als je meer wil weten over de sector, moet je met onze burgemeester praten.’

Milan Kovač is een van de rijkste burgemeesters van Bosnië. Niet zozeer door zijn politieke functie, maar omdat hij vier houtbedrijven in beheer heeft. Jezelf tegen deze machtige man keren, kan grote gevolgen hebben, ervoer een lokale politicus. ‘Ik was de voorzitter van de gemeenteraad, totdat ik sprak over wat gebeurt in onze bossen’, zegt de man, die liever anoniem blijft.

‘Wie de macht heeft, zorgt ervoor dat hijzelf het hout krijgt.’

Het interview vindt plaats in de achterkamer van een restaurant van een vriend. ‘Ik lig al vijftien maanden met de burgemeester in de clinch.’ De politicus heeft zelf ook een houtbedrijf.

Toen de lokale afdeling van staatsbosbeheer via een officiële procedure hout wilde verkopen, schreef ook hij zich in. ‘Iedereen had al salarissen vooruitbetaald. Maar toen de prijs van hout wereldwijd steeg, hield de burgemeester bijna al het hout voor zichzelf’, zegt de man.

‘Wie dicht bij de macht zit of de macht heeft, zorgt ervoor dat hijzelf het hout krijgt. Milan Kovač heeft politieke steun. Hij heeft een monopolie. Het is toch van de zotte’, zegt Dragan Kužić, een andere houthandelaar in Šipovo.

Volgens Kužić is het publieke aanbestedingsproces niet eerlijk verlopen. De burgemeester “won” het contract, ook al voldoet hij niet aan alle eisen. Terwijl de bedrijven van Kovač tienduizenden boomstammen hebben liggen, zitten meerdere bedrijven in het stadje nu zonder hout en hebben ze financiële problemen.

Onoverzichtelijke wetgeving

Iets meer dan de helft van Bosnië en Herzegovina bestaat uit bebost gebied. De wetgeving, het beheer en de controle hiervan zijn onoverzichtelijk. 80% van het bos is staatseigendom, maar op landelijk niveau is er geen verantwoordelijke minister. Het beheer is in handen van regionale afdelingen van staatsbosbeheer. Zij kappen de bomen, beslissen wie het hout krijgt en zijn verantwoordelijk voor herbebossingsplannen.

In totaal heeft 61% van de bossen in Bosnië een FSC-certificaat (Forest Stewardship Council), een keurmerk dat bepaalde standaarden garandeert. Bijvoorbeeld op het gebied van natuur, ecologie en de rechten van werknemers. Maar de voorbeelden in dit artikel laten zien dat het keurmerk weinig garanties geeft. Het is een publiek geheim dat de politieke elite de bossen “steelt”.

Het is gevaarlijk om je openlijk over illegale houtkap uit te laten. ‘Omdat ik de documenten openbaar gemaakt heb, ben ik uit de partij gezet’, zegt de lokale politicus in de achterkamer in Šipovo. Voorheen was hij lid van de Bosnisch-Servische nationalistische partij (SNSD). Hij heeft melding gemaakt van de misstanden bij het Openbaar Ministerie, samen met elf andere houthandelaren uit Šipovo. De rechtszaak loopt op dit moment.

De politicus hoeft niet te wachten op de officiële uitspraak om te weten wie verantwoordelijk is. Hij wijst naar Milorad Dodik, de president van Republika Srpska en de leider van de SNSD. De politicus ligt zwaar onder vuur vanwege zijn autoritaire en nationalistische politiek en kreeg al sancties opgelegd van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk.

Belangenverstrengeling

Het stadje Šipovo ligt in Republika Srpska, het Servische deel van Bosnië en Herzegovina. De bossen worden hier beheerd door Šume RS, het staatsbosbeheer van de Servische entiteit. Het is met 5000 medewerkers het grootste publieke bedrijf in Bosnië en Herzegovina. Aan het hoofd staat directeur Radenko Laketić, lid van Milorad Dodiks SNSD.

In zijn kantoor in de stad Banja Luka wijst Laketić trots naar het FSC-certificaat van Šume RS dat boven zijn bureau prijkt. Als voorzitter van de werkgroep die de FSC-standaard in Bosnië heeft ontworpen, weet Laketić als geen ander dat illegale kap strikt verboden is.

‘Natuurlijk zie ik het probleem van illegale bomenkap’, zegt Laketić turend over zijn zwarte bril. Maar dat wordt volgens hem vooral gedaan door burgers, die brandhout verzamelen. Niet door zijn staatsbosbeheer. ‘We hebben 700 boswachters die zulke illegale activiteiten stoppen’, vertelt hij.

‘Politici hier zijn als octopussen die hun tentakels overal in de maatschappij hebben zitten.’

Maar Laketićs staatsbosbeheer houdt zich ook niet aan de regels. Volgens een auditrapport uit 2020 van de Hoogste Dienst voor het Controleren van de Publieke Sector van de Servische Republiek, is Šume RS verwikkeld in de verduistering van publiek geld, fraude, corruptie en heeft het illegale houtkap en export gefaciliteerd.

Volgens onze bron in Šipovo, de lokale politicus die uit de SNDS-partij werd gezet, rot de vis bij het hoofd: ‘Het is een dief’, zegt hij over de directeur van Šume RS. Want ondanks de vele meldingen van misstanden bij het staatsbedrijf, werd het FSC-certificaat van Šume RS afgelopen maart nog verlengd.

Praktisch gezien heeft Laketić dit aan zichzelf uitgereikt, maar hij ziet het probleem niet: ‘Het is wenselijk dat mensen die ervaring en kennis hebben lid zijn van de werkgroep, om zo een grotere bijdrage te kunnen leveren aan het proces’, zegt hij.

‘Natuurlijk is hier sprake van conflicterende belangen’, zegt Damjan Ožegović van Transparency International. ‘Maar onze wetten die hierover gaan, zijn niet concreet genoeg om er iets aan te doen.’ De dubbele functie van Laketić is geen uitzondering, zegt Ožegović: ongeveer een derde van de parlementsleden in Republika Srpska heeft ook een belangrijke functie in een openbare instelling. Soms bezitten ze ook een of meerdere onderneming(en) die contracten hebben met staatsbedrijven.

‘Staatsbedrijven hier zijn er om banen uit te delen en om aanbestedingen te verlenen aan hun connecties. Ook in de houtsector. Ze zijn als octopussen die hun tentakels overal in de maatschappij hebben zitten’, zegt Ožegović.

Spelletje

Een Nederlandse meubelfabrikant* die een eigen fabriek in Bosnië heeft, bevestigt de gang van zaken. ‘Ik heb ontzettend veel moeite om in Bosnië eerlijk mijn werk te doen’, zegt hij. De eigenaar wil absoluut anoniem blijven om te voorkomen dat hij nóg meer problemen krijgt met de Bosnische overheid.

‘Ik heb recht op een bepaalde hoeveelheid hout, maar het wordt gewoon niet geleverd. Tenzij je extra betaalt. Óf je speelt het spelletje mee, of je krijgt niets.’ Om deze reden heeft de ondernemer een rechtszaak aangespannen tegen de Bosnische staat. ‘Maar we wisten eigenlijk vanaf het begin al dat het redelijk kansloos was, want ook het rechtssysteem is corrupt. Volgens mij zijn we onder op de stapel gelegd.’

‘Externe controles worden van tevoren aangekondigd. Natuurlijk zorgt het staatsbosbeheer er dan voor dat alles op orde is.’

Hoe dit bedrijf dan toch aan hout komt in Bosnië? Ze doet nu alleen nog maar zaken met bedrijven op de vrije markt. ‘Die mensen hebben ook vaak connecties met regeringsleiders. Zij zullen daar vast ook wel een voordeeltje uit halen, dat dan wordt doorberekend in de prijs aan mij. Je doet jezelf en het land daarmee echt tekort, want zo komt het niet ten goede aan de mensen die daar wonen.’

Weggaan uit Bosnië staat niet op de planning, want arbeid is nog steeds goedkoop én het land is relatief dichtbij. Maar de meubelfabrikant overweegt wel om met andere materialen te gaan werken om de corrupte houtsector te ontwijken.

Een onderzoeker van de universiteit in Banja Luka benadrukt dat een groot deel van de illegale houtkap op de grenzen van entiteiten en kantons gebeurt. Daar waar het niet altijd duidelijk is wie verantwoordelijk is en zo kunnen politici naar elkaar wijzen. Ook zouden externe controles van FSC niets voorstellen: ‘Die worden van tevoren aangekondigd, natuurlijk zorgt het staatsbosbeheer er dan voor dat alles op orde is.’

Het is niet alleen een probleem in de Servische entiteit, ook in het andere deel van Bosnië spelen dezelfde problemen. Ook uit data van de Federatie, de andere entiteit in Bosnië, blijkt dat 21% van het gekapte hout niet geregistreerd is en daar dus iets niet zuiver is.

Kleine criminele groepen

‘Helaas is er geen enkele overkoepelende wet als het gaat om onze bossen’, zegt federaal inspecteur Muhamed Hodzić. Toch is het zijn taak om illegale activiteiten op te sporen. ‘In het Westen denken jullie dat wij een onderontwikkeld land zijn’, zegt Hodzić en hij verheft zijn stem: ‘Maar we hebben een extreem goede biodiversiteit met heel veel verschillende soorten bomen. Terwijl jullie je bossen al lang geleden gecommercialiseerd hebben.’ 

De inspecteur wil niet dat “zijn” bossen negatief in het nieuws komen, maar erkent dat er problemen zijn. Jaarlijks krijgt hij zo’n 2500 meldingen van illegale activiteiten, variërend van kleine overtredingen tot grote bosroof door georganiseerde misdaad.

Hoe langer het interview duurt, hoe meer Hodzić zich kritisch uitlaat over staatsbosbeheer én de politiek. ‘Dit speelt al jaren. Hoe zal ik het eens noemen? We hebben kleine georganiseerde misdaadgroepen die goede connecties hebben met de politiek. Zij ontlopen hun straf door de steun van politici en dan begint het riedeltje gewoon weer van bij het begin.’

Hodzić noemt het een ‘stilzwijgend amen’ van de politiek dat niemand zich hierover uitspreekt. Hij is voorzichtig, want in het verleden is hij bedreigd. ‘Wij behandelen de meldingen en brengen ze voor de rechter’, Hodzić maakt een gebaar waarbij hij zijn handen ervan aftrekt. Het gebeurt namelijk maar al te vaak dat het niet tot daadwerkelijke straffen komt. ‘Waarschijnlijk is er een of ander politiek belang’, zegt Hodzić, zichtbaar gefrustreerd.

Ontbossing

Alleen al vorig jaar verloor Bosnië en Herzegovina 1990 hectare bos, schreef Global Forest Watch. Het is niet bekend hoeveel hout daarvan illegaal werd gekapt, omdat de betrouwbare landelijke data daarvoor ontbreekt (zie een kaart hieronder voor waar ons team illegale of ongereguleerde houtkap vond).** 

Het zijn vooral oerbossen die worden gekapt, zeggen milieuactivisten zoals Anes Podić van milieuorganisatie Eko Akcija en Lejla Hukić van Forestry and Environmental Action. Die bossen zijn op ecologisch vlak van onschatbare waarde, omdat ze meer CO₂ vasthouden. Ook zijn het juist deze oerbossen waar de biodiversiteit het grootst is. Het gaat dan vaak om bossen hoog in de bergen, die moeilijk toegankelijk zijn voor burgers.

‘We verliezen heel belangrijke biodiversiteit door de illegale houtkap.’

‘Politici willen ons graag laten geloven dat de burgers verantwoordelijk zijn voor het kappen van de bomen’, zegt Anes Podić, de coördinator van milieubeschermingsorganisatie Eko Akcija in de hoofdstad Sarajevo. ‘Maar alleen staatsbosbeheer heeft de specialistische apparatuur om op die plekken te komen en de bomen daar te kappen.’

De illegale kap is funest voor de natuur, zegt Podić, en er valt veel te verliezen. Met ongeveer 250 soorten bomen en struiken en 80 soorten verschillende varens is Bosnië een van de landen met de hoogste biodiversiteit in Europa. Wolven en bruine beren leven hier nog in het wild.

Slechts 4% van het grondgebied is officieel beschermd, en er zijn maar vier nationale parken in het land. ‘Wat dat betreft zijn we een van de slechtst presterende landen ter wereld’, vindt Podić. ‘Dat wat beschermd wordt is niet afdoende beschermd. We verliezen heel belangrijke biodiversiteit door de illegale kap’, zegt de milieubeschermer en wijst op de Bosnische den, een endemische boomsoort. ‘Die raken we dagelijks kwijt.’

Protesten tegen boskap

Er komt steeds meer verzet tegen de illegale kap van de bossen. Bijvoorbeeld in Prozor-Rama, een gemeente in het zuidwesten van Bosnië en Herzegovina. ‘Ze hebben alleen nog bossen om te stelen. Al het andere is al gejat’, zegt Slavko Nović, een melkboer uit het dorpje Orašac. In zijn kleine gele auto rijdt hij over de modderige bergweg die hij al weken dagelijks met tientallen andere boeren bezette.

Aan het eind van de weg staat een tractor, er liggen stapels omgehakte bomen. ‘Toen we er één keer niet waren, hebben ze gelijk hun kans gegrepen’, zegt Nović geërgerd. ‘Maar zolang wij de weg blijven blokkeren, kunnen ze de bomen niet weghalen.’

Met ‘ze’ doelt Nović op het staatsbosbeheer van het kanton Herzegovina-Neretva. Het is overigens niet illegaal wat de autoriteit hier doet, maar wel slecht voor de natuur. Het probleem is namelijk dat er in dit kanton geen wetgeving is. In 2009 werd de bestaande bosbeschermingswet in de Federatie ongrondwettelijk verklaard. Andere kantons hebben op regionaal niveau wetten gemaakt, maar in dit kanton is dat niet gebeurd en sindsdien is al de kap ongereguleerd. Er is daarom geen rechtsgrond om de kap aan te vechten.

Nović en de andere boeren zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van de natuur. ‘Maar dat kan politici niets schelen’, zegt hij terwijl hij tientallen stronken van de bruut gekapte woudreuzen laat zien. Overal liggen houtsnippers. De boer is boos op de bestuurders van zijn land, die zich volgens hem alleen maar zelf verrijken.

David tegen Goliath

Ook ambtenaar Josip Jurišić is gefrustreerd over de situatie. De assistent van de burgemeester van Prozor-Rama zit in de vergaderkamer van het gemeentehuis. ‘Doordat het bestuur van dit kanton geen wet wil instellen, worden wij als gemeente benadeeld’, zegt Jurišić.

De ambtenaar stuurde ten minste honderd brieven aan de politie en federale inspectie in Sarajevo, die volgens hem urgent moeten ingrijpen om het bos te beschermen. ‘Als we al antwoord krijgen, dan is het vaak dat ze de verantwoordelijkheid doorschuiven naar iemand anders.’

‘Een man die een meter hout steelt wordt bestraft, maar als het staatsbosbeheer hetzelfde doet zijn er geen sancties.’ 

Maar hoe kan het dat er gewoon géén wet is? ‘Je bent in Bosnië’, verklaart Jurišić lachend. Maar dan serieus: ‘Ik denk dat er alleen maar verliezers zijn in dit verhaal. Het is een kwestie van de verkeerde mensen op belangrijke posities die slechts op korte termijn denken.’

In Konjić, zo’n 50 kilometer verderop, bestaan dezelfde soort problemen, maar hier krijgen lokale activisten géén steun van de lokale bestuurders. ‘Naar onze mening is Konjić het epicentrum van dit probleem’, zegt Amir Variščić van de NGO Zeleni Neretva. Dat het kanton geen wet heeft, trekt volgens hem ‘mensen met dubieuze profielen aan, die misbruik maken van de situatie’.

Ook volgens Variščić wordt er vooral diep in het bos gekapt, waar niemand het kan zien. ‘Daar, achter de heuvel bijvoorbeeld’, wijst hij vanuit zijn kantoor. Inderdaad, de kale flank is alleen te zien met een drone vanuit de lucht.

Er wordt met twee maten gemeten, zegt Variščić. ‘Enerzijds wordt een man die een meter hout steelt strafrechtelijk bestraft. Maar als het staatsbosbeheer praktisch hetzelfde doet, op een veel groter niveau, zijn er geen sancties.’ Het is lastig voor activisten om er iets tegen te doen: ‘Het is heel gevaarlijk om hierover te praten, omdat er veel geld mee gemoeid is’.

De burgers lijden

Ook Lejla Hukić van de ngo Forestry and Environmental Action maakt zich zorgen om de illegale kap, maar probeert constructief met de overheid samen te werken. De milieubeschermer uit Sarajevo heeft een telefoonapplicatie ontwikkeld, zodat burgers illegale kap kunnen melden bij de inspectie. Sinds 2021 heeft ze al 700 meldingen ontvangen uit het hele land.

‘Ik denk dat de lokale gemeenschappen het meest getroffen worden door illegale activiteiten in de bosbouwsector’, zegt Hukić. Ze wijst naar de zware overstromingen van een aantal jaar terug, die ‘werden veroorzaakt door ontbossing en waarschijnlijk ook door illegale activiteiten. Het is een enorm probleem’.

In ontboste gebieden komt vaker erosie voor, omdat de bomen de grond niet langer vasthouden. Grondverzakkingen kunnen rivieren doen dichtslibben, waardoor ze buiten hun oevers treden bij veel regenval.

Samen sterk?

Hoewel hij tegen grote belangen en belangrijke politici vecht, geeft boer Nović uit Orašac niet op. ‘Ze probeerden ons om te kopen om de blokkade te stoppen, maar samen staan we sterk’, zegt hij vastberaden. ‘We blijven volharden, tot het einde.’

Niet iedereen is zo strijdlustig. Terug naar het stadje Šipovo. Burgemeester Milan Kovač exporteert een deel van het hout naar de Europese Unie. Hoewel de jonge vrouw in de koffiebar woedend is dat de politicus de winst van het publieke bos in zijn eigen zak steekt, zijn andere mensen niet boos. ‘Meestal hebben alle mensen er baat bij’, zegt de eigenaar van een winkeltje naast het gemeentehuis. ‘Bijna alle mensen krijgen iets.’

Zo heeft de burgemeester volgens hem een 120 kilometer lange snelweg aangelegd en een zwembad gebouwd. ‘Is het op een of andere illegale manier gestolen? Dat maakt niet uit voor de gewone mensen zoals ik. We hebben wegen en daarmee is alles basta!’

Deze reportage kwam tot stand met steun van Journalismfund Europe.