Europa’s laatste wilde rivieren veranderen in elektriciteitsfabrieken

In hun zoektocht naar groene energie dreigen de Balkanlanden hun grootste natuurlijke en toeristische rijkdom op te offeren: unieke bergrivieren en ravijnen, vissoorten die je alleen hier nog vindt. MO*journalist Pieter Stockmans ging in Bosnië en Herzegovina kijken wat de gevolgen van deze blauwe goudkoorts zijn.

Uit het parelgroene water rijzen rotswanden tot een hoogte van wel 1300 meter. Voor ons ligt de machtige Tarakloof, het op één na diepste ravijn ter wereld. Hier stroomt de rivier de Tara vanuit Montenegro buurland Bosnië en Herzegovina binnen en wordt ze de Drina.

We parkeren onze raft op een klein zandstrand, stappen het oerwoud in en baden onder een waterval. Dit paradijs zal onder water verdwijnen als Republika Srpska, de Servische entiteit in Bosnië, haar zin krijgt. Een stuwmeer van 434 meter hoog, van de geplande waterkrachtcentrale Buk Bijela, zou het ecosysteem verzwelgen.

Op een EU-top in 2020 verbond de Westelijke Balkan zich ertoe tegen 2050 de uitstoot van broeikasgassen met 40 procent terug te dringen in vergelijking met 1990. Bosnië, waar 60 % van alle elektriciteit komt van de verbranding van bruinkool, zal bruinkoolcentrales sluiten. De kandidaat-lidstaat wil meer energie opwekken uit ‘onbenutte waterkracht’.

Bosnië is niet alleen. Campagne-organisatie RiverWatch bracht in de héle Balkan 3431 actuele waterkrachtprojecten in kaart, een verdubbeling sinds 2015. Het gaat om ‘het grootste bouwplan met negatieve gevolgen voor het milieu sinds WO II’, volgens een onderzoek van wetenschappers van over de hele regio in opdracht van RiverWatch.

De Europese Unie had dit niet zo bedoeld. Een EU-investeringsplan van 30 miljard euro ondersteunt de groene transitie in de Westelijke Balkan. ‘Maar bij waterkracht moet prioriteit gegeven worden aan het herstel van bestaande waterkrachtcentrales’, zegt Ana Pisonero van de Europese Commissie. Dus niet aan de bouw van nieuwe centrales. Het Internationaal Agentschap voor Hernieuwbare Energie maande Bosnië aan om hernieuwbare energie voornamelijk uit zon en wind te produceren.

Wind en zon leveren nu slechts 4 procent van de hernieuwbare energie in de regio. Bosnië heeft geen enkele zonne-energiecentrale. Private investeerders in waterkracht genoten daarentegen tot februari 2022 overheidssubsidies. Ze konden de elektriciteit aan de overheid verkopen tegen prijzen die hoger lagen dan de marktprijs.

‘Waterkrachtcentrales zijn een slechte investering. Stijgende temperaturen en droogtes zorgen ervoor dat er minder water in de reservoirs zit, en dus minder elektriciteit.’

Dat leidde tot een blauwe goudkoorts. 95 procent van deze subsidies voor hernieuwbare energie ging naar de bouw van kleine waterkrachtcentrales. Toch leveren die volgens het Western Balkans Investment Framework, een investeringsfonds om de EU-toetreding te financieren, slechts 3 à 5 procent van de elektriciteit uit waterkracht, en zijn hun effecten op het milieu ‘ernstig’.

De huidige hoge elektriciteitsprijzen zorgen ervoor dat de goudkoorts voortduurt. Dat is ook de reden waarom Bosnië vooral in waterkracht investeert. ‘Bosnië is het enige land in de Westelijke Balkan dat elektriciteit kan uitvoeren’, zegt Vladimir Topić van Center for Environment (CFE), een ecologische ngo in Republika Srpska. ‘Dat doet het voornamelijk naar buurlanden, maar ook naar Italië, Oostenrijk, Duitsland en België. Elektriciteit produceren met de infrastructuur waar het land al ervaring mee heeft, is de meest efficiënte manier om snel geld te verdienen.’

‘Nochtans zijn waterkrachtcentrales ook economisch gezien een slechte investering’, zegt Ulrich Eichelmann, oprichter van RiverWatch. ‘Stijgende temperaturen en droogtes zorgen ervoor dat er minder water in de reservoirs zit, en dus minder elektriciteit. Bovendien komen de geplande centrales al jaren niet van de grond. Rechtszaken ingeleid door ecologische ngo’s waren succesvol omdat ze verwezen naar de enorme impact op de natuur. Politici en investeerders zetten een enorme natuurlijke rijkdom op het spel voor iets dat zij “groene energie” noemen.’

Donauzalm

Er zijn 93 waterkrachtcentrales, waaronder Buk Bijela, gepland in habitats van de Donauzalm. ‘Deze vis, een van de grootste zalmachtigen ter wereld, komt alleen voor in het stroomgebied van de Donau’, zegt viskundige Steven Weiss van de Universiteit van het Oostenrijkse Graz. ‘In het grootste deel van zijn vroegere leefgebied is de Donauzalm verdwenen.’

‘De Tara en de Drina behoren tot de langste damvrije riviertrajecten waar deze soort nog voorkomt. Dammen blokkeren hun migratieroutes en vernietigen hun paaigebieden. Door deze dam zou hun populatie in de Tarakloof waarschijnlijk uitsterven, omdat ze geen plaats meer zouden hebben om te paaien.’

De Donauzalm wordt beschermd door de EU-habitatrichtlijn en staat op de rode lijst van de internationale unie voor het behoud van de natuur (IUCN). ‘Er mogen geen waterkrachtcentrales gebouwd worden op rivieren met Donauzalm’, aldus de IUCN.

In 2020 dienden CFE en de regering van Montenegro een klacht in bij het secretariaat van het VN-verdrag over grensoverschrijdende effecten op het milieu. ‘De kaarten van de hopeloos gedateerde milieueffectenbeoordeling voor Buk Bijela geven niet eens nauwkeurig de grenzen van het voorgestelde stuwmeer weer’, zegt Vladimir Topić van CFE.

Het Unesco Wereld-erfgoedcomité besliste eind oktober dat de Bosnische regering een nieuwe milieueffectenbeoordeling moet uitvoeren en met buurland Montenegro moet overleggen. ‘Maar we vertrouwen onze regering niet, we sturen onze eigen wetenschappers’, zegt Topić.

Rafting

De Tarakloof zou niet vollopen, maar het stuwmeer zou wel tot daar reiken. De rivier, die elk jaar duizenden toeristen naar Bosnië lokt, zou zijn kracht verliezen.

In de buurt van de stad Foča, aan het einde van het geplande stuwmeer, liggen verschillende raftingdorpen. In 2001 was Tara Raft een van de eerste raftingbedrijven van Bosnië. ‘In de begindagen gingen we raften met vrienden en kampeerden we ’s avonds bij de rivier’, zegt eigenaar Mirko Davidovic. ‘Ons raftingdorp is daar ontstaan, vlak bij de rivier. Daarom zouden we nu ook als eerste onder water belanden.’

Na de raftingtocht rijden we met de auto langs de slaapeenheden voor de arbeiders die de dam zullen bouwen. De woorden ‘extreem’ en ‘wilde natuur’ op de richtingaanwijzers naar raftingdorpen trekken de aandacht. Dit unieke verkoopargument zou niet langer opgaan.

Nochtans werd Bosnië wereldberoemd dankzij raften op de Drina en de Tara. Vorig jaar werd hier het wereldkampioenschap raften gehouden. ‘De gemeente en de regering deden al die jaren niks voor de sport’, zegt Davidovic bij het avondmaal in het raftingdorp aan de Drina.

Het bureau voor toerisme van Foča weigerde commentaar te geven. Volgens een burgerbeweging in de gemeente is er belangenverstrengeling in het spel: de dienst staat kritisch tegenover de waterkrachtcentrale, maar de burgemeester en zijn politieke partij zijn betrokken bij het project.

Ook andere personeelsleden pikten zélf een graantje van de overheidssubsidies mee en bouwden kleine waterkrachtcentrales. ‘Ze zouden een groeiende toeristische industrie, potentieel een duurzame bron van inkomsten voor het land, met gemak wegvagen. Zij zien alleen geld, wij zien een natuurwonder’, zegt Davidovic. Zijn goede voornemen voor het nieuwe jaar is om de mooiste plekken te documenteren voordat beton en water ze opslokken.

Chinese investeringen

Tot ze bij Foča in de Drina uitmondt, dendert de Bistrica van de hoogvlakten de kloof in die de rivier zelf heeft uitgeslepen. Perućica, een van Europa’s laatste regenwouden, bloeit op de flanken van het ravijn. Het bosecosysteem is 20.000 jaar oud. Hier nemen we niet de raft, maar fietsen we door het nationaal park Sutjeska.

Besneeuwde bergtoppen verdwijnen achter de ravijnwanden. Plots trekken Chinese lettertekens de aandacht. Het is een aankondiging van de werkzaamheden van het Chinese luchtvaartbouwbedrijf AVIC-ENG, dat hier drie kleine waterkrachtcentrales bouwt. ‘In 2026 zal alles klaar zijn’, zegt de bewaker, die in een eenzaam hokje zijn uren slijt.

Graafmachines groeven de oevers uit, legden wegen aan naar de rivier en stortten beton in de rivierbedding. ‘De milieu-effectenbeoordeling kwam pas daarna, in maart 2022, dus de bouw kon niet legaal zijn’, zegt Vladimir Topić. ‘En deze schade werd aangericht zonder zelfs maar een leninggarantie voor het elektriciteitsbedrijf van Republika Srpska (ERS).’

De Europese Investeringsbank van de EU zal geen enkele waterkrachtcentrale in de regio meer financieren.

De regering zal geld inzamelen om het Chinese bedrijf AVIC-ENG voor de bouw te betalen, door schulden aan te gaan ter waarde van 140 miljoen euro op de Weense beurs. Topić stuurt ons recente foto’s van de voortgang: de bergrivier werd in betonnen tunnels gedwongen. Advocaten van CFE zijn erin geslaagd de bouw op de derde site voorlopig te stoppen. De bouwvergunning was ongeldig, omdat de ecologische vergunning was verlopen.

De Europese Investeringsbank van de EU zal geen enkele waterkrachtcentrale in de regio meer financieren, omdat die onmogelijk kunnen voldoen aan de biodiversiteitsregels. Om dezelfde reden aarzelen ook de Wereldbank en het Western Balkans Investment Framework.

Chinese banken stellen zulke voorwaarden niet. In 2017 tekende de regering van Republika Srpska ook voor waterkrachtcentrale Buk Bijela een overeenkomst met AVIC-ENG. Maar ondertussen worden ook andere Chinese bedrijven genoemd: Dongfang Electric Corporation, Power China en Energy China. ‘Momenteel betalen de regeringen van de Republika Srpska en Servië voor het project. Verdere financiering zou ook van Chinese banken komen’, zegt Topić.

Een districtsrechtbank annuleerde de milieuvergunning voor Buk Bijela, omdat er geen milieueffectenbeoordeling was uitgevoerd. Maar de regering zei dat de bouw hoe dan ook zal starten met een investering van het staatsenergiebedrijf van Servië. Dat kocht 51 procent van de aandelen in HES Gornja Drina, het bedrijf achter Buk Bijela.

De Servische president Aleksandar Vučić gaf zijn akkoord, ondanks protest van de andere regionale regering van Bosnië, die dit beschouwt als een ongeoorloofde inmenging in de interne politiek. We vroegen een gesprek met de manager van ERS, maar werden afgewimpeld.

We klimmen weg van de rivier, naar het 1600 meter hoge natuurpark Zelengora, waar de rivier de Bjelava ontspringt. Bij een geïsoleerd huisje in de bergen staat een auto geparkeerd. Drie mannen drinken Montenegrijnse biertjes en rakija. Servische volksmuziek knalt uit een draagbare radio. ‘Onze rivieren worden vernield’, zegt Mirko, een van de mannen, werknemer van het toeristische resort hier in de buurt.

Corruptie

Mirko neemt ons mee terug naar de monding van de Bjelava in de Drina. De oevers zijn een ravage: grondverzakkingen, omgewoelde stenen, losgerukte bomen in de rivierbedding. Milos Vujičić rent de steile heuvel af, over de groene weilanden onder zijn boerderij, naar de rivier. Met hoge laarzen waadt hij door het water. Zijn watermolen, aangedreven door water uit de Bjelava, is beschermd erfgoed.

‘We zullen hem hier nooit een dam laten bouwen!’

Op 16 april 2020, kort na de afkondiging van de lockdown tijdens de coronapandemie, hoorde Vujičić doffe geluiden aan de rivier. Het waren bulldozers. ‘Bijna vijf maanden lang zag ik ze hier beuken kappen voor een weg op de heuvelwand’, zegt Vujičić met zijn smartphone in de aanslag. Daarop toont hij de beelden. Het ministerie van Ruimtelijke Ordening bevestigde aan ngo CFE dat de overheid pas een maand na het begin van de werken een vergunning afleverde, zogezegd voor ‘geologisch onderzoek’.

Hier wordt een van de duizenden kleine waterkrachtcentrales voorbereid. ‘Dat is ons drinkwater!’, roept Vujičić, terwijl hij een slok uit de rivier neemt. De Bjelava is geen grote rivier. De leidingen van de waterkrachtcentrales en het drinkwaterbedrijf liggen naast elkaar.

De video van Vujičić is nu drie jaar oud. Sindsdien is er, afgezien van protesten en rechtszaken, niets gebeurd. ‘Ze zullen waarschijnlijk het geld niet vinden om de bouw te voltooien, maar de schade is al aangericht’, zegt de plaatselijke activiste Dragana Drakul.

‘We zullen hem hier nooit een dam laten bouwen!’, roept Vujičić uit. Hij verwijst naar Gordan Pavlovic, een van de rijkste mannen van het land, die actief is in de houtkap, wegenbouw, aluminiumindustrie en bouw van winkelcentra in Bosnië, Servië en Montenegro. Er lopen strafrechtelijke onderzoeken tegen hem. Pavlovic wil deze waterkrachtcentrale op de Bjelava bouwen met zijn wegenbouwbedrijf.

Aan de rivier staat een witte cabine met protestgraffiti. ‘Dit is ónze permanente aanwezigheid’, zegt Drakul, die samen met Vujičić Burgervereniging Bjelava oprichtte. ‘Wij geven niet op, ook al komen slechts weinig mensen naar onze protesten. De helft van de inwoners van onze stad verdient immers zijn brood in Pavlovic’ bedrijven. Ze hebben schrik.’

Maar de burgervereniging kreeg wel steun van USAID, het Amerikaanse agentschap voor internationale samenwerking. Ook de Europese Commissie en ambassades van EU-lidstaten volgen het activisme in Bosnië, omdat activisten corruptie blootleggen. Om lid te worden van de EU moeten kandidaat-lidstaten bewijzen dat hun bestuur transparant is, en dat ze de Europese milieuwetten naleven.

Deze reportage is verschenen in het winternummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.