Roep om hervorming Colombiaanse oproerpolitie klinkt steeds luider

Door het aanhoudende en extreme politiegeweld in Colombia laait het debat om politiehervormingen er fel op. Sinds de nationale staking op 28 april begon, vielen er al bijna vijftig doden en meer dan 360 gewonden bij confrontaties met de ESMAD, de geduchte Colombiaanse oproerpolitie.

De politiehervormingen zijn al de kern van het debat sinds in 2019 de studentenprotesten hardhandig werd aangepakt. De regering heeft die hervormingen niet alleen duidelijk naast zich neergelegd, ze heeft de speciale oproerpolitie ondertussen ook versterkt, zo blijkt. ‘Het lijkt wel of de inzet van de politie plots met vijfhonderd procent is toegenomen.’

De Paro Nacional, de nationale staking tegen de aangekondigde belastinghervormingen van de regering van president Ivàn Duque, is al meer dan drie weken bezig. ‘ In plaats van met dialoog, pakte de regering de protesten vanaf de eerste dag al met militair geweld aan. Dat is wat de lont echt in het kruitvat stak’, getuigt universiteitsprofessor Nancy Molino uit Bogota. Van bemiddeling was nauwelijks sprake. Zowel in Cali als in de hoofdstad Bogota zette de oproerpolitie meteen tanks, traangas, rookbommen en mankracht in om de mensen uiteen te drijven.

Inmiddels is de belastinghervorming teruggeschroefd en nam de minister van Financiën Carrasquilla ontslag. Toch gaan de protesten door. Na de hevige confrontaties is het stoppen van het politiegeweld een hoofdeis van de Paro geworden.

De cijfers die de mensenrechtenorganisaties Temblores en Undepaz in een gemeenschappelijk persbericht geven, liegen er niet om. Minstens veertig van de 47 overlijdens zijn veroorzaakt door politiegeweld. De meeste slachtoffers zijn jonger dan 25 jaar. Bij de 2.110 meldingen van politiegeweld zijn ook 362 slachtoffers van fysiek geweld, 129 slachtoffers van schoten, 1.055 willekeurige arrestaties en 16 slachtoffers van seksueel geweld door de politie. Vijfhonderd mensen werden als vermist opgegeven. Daarvan zijn twee jonge mannen inmiddels dood teruggevonden in een rivier bij Cali.

Wie is de geduchte ESMAD?

Het mobiel anti-oproereskader Escuadrón Móvil Antidisturbios (ESMAD) is een soort elitecorps dat de nationale politie ondersteunt. Het werd in 1999 opgericht als een tijdelijke eenheid van tweehonderd man die het hoofd moest bieden aan de onrust die volgde op de mislukte vredesonderhandelingen met de guerrillabeweging FARC. De eenheid is nooit ontbonden, integendeel. De ESMAD groeide snel en werd alsmaar vernuftiger. In 2006 telde ze al 10 eenheden verspreid over 8 regio’s, en in 2007 kreeg ze een permanente status. Vandaag telt de ESMAD 23 eskaders met 3580 mannen en een honderdtal vrouwelijke agenten. Ze valt nog steeds onder de bevoegdheid van het Ministerie van Defensie.

‘Officieel moeten ze vuren in een hoek van 45°, maar tegenwoordig schieten ze rechtstreeks naar het gezicht van mensen’

‘In de afgelopen weken hebben wij alarmerende berichten ontvangen over mishandelingen door de politie, waaronder willekeurig en dodelijk gebruik van wapens, willekeurige aanhoudingen en afranselingen’, zegt José Miguel Vivanco, directeur Noord- en Zuid-Amerika bij Human Rights Watch, aan de krant El País. De ESMAD gebruikt tanks met traangaswerpers die recht op demonstranten worden gericht.

Mensenrechtenorganisaties betwijfelen of die agenten wel correct getraind zijn. ‘De politiemacht moet een adequate opleiding hebben voor het gebruik van wapens, en strenge controles om misbruik te voorkomen,” zegt Vivanco.

Dayana is een mensenrechten- en milieuactiviste die sinds kort als politieke vluchteling in ons land verblijft. Haar ervaringen met de oproerpolitie zijn uit eerste hand. ‘Hun wapens kunnen geladen zijn met losse flodders of rubberkogels. Officieel moeten ze vuren in een hoek van 45°, maar tegenwoordig schieten ze rechtstreeks naar het gezicht van mensen.’

‘De projectielen die ze afvuren, zijn vaak de zogenoemde ‘recalzadas’. Dat zijn zelfgemaakte kogels met kleine losse dingen zoals metalen bolletjes of kleine nagels die afgedekt zijn met stof en paraffine. Deze projectielen vuren ze af op de menigte. Zo kunnen ze meer verwondingen en infecties veroorzaken bij de betogers’, vertelt Dayana.

Straffeloosheid en terrorisme

Ook de internationale druk neemt verder toe. Martha Hurtado, de woordvoerder van het Hoog Commissariaat voor Mensenrechten van de Verenigde Naties, dringt op 4 mei aan tot kalmte. Vuurwapens mogen alleen worden gebruikt als laatste redmiddel tegen een onmiddellijke bedreiging van het leven of van ernstig letsel. Ze vraagt dat de ordehandhaving legaal verloopt en volgens noodzakelijkheid en evenredigheid bij de demonstraties.

‘Colombia moet dringend stappen ondernemen om een civiele politiemacht te vormen die onder het ministerie van Binnenlandse Zaken valt.’

Het Ministerie van Defensie zegt dat er tijdens de protesten wel degelijk gewapende aanvallen waren tegen de politie. Volgens Nancy Molino is dit steevast de boodschap van de president of zijn ministers. ‘Zij bestempelen de betogers steeds als terroristen, en de protesten als een terroristische daad. Vanuit hun standpunt rechtvaardigt dit het gebruik van militair geweld. Ze voeren een strijd tegen de terreur van een interne vijand van de democratie. De basis van die democratie is nochtans het volk dat op straat komt.’

De leden van de nationale politie en de ESMAD kunnen nog steeds straffeloos tewerk gaan. Politieagenten die betrokken zijn bij geweld en schietpartijen worden berecht voor de militaire rechtbanken. Er wordt geen onafhankelijk onderzoek gedaan en de agenten kunnen niet vervolgd worden voor burgerlijke rechtbanken. Zelfs niet wanneer mensenrechten geschonden worden en er doden vallen. Daarom wordt er al lang opgeroepen om de politiemacht te demilitariseren. ‘Colombia moet dringend stappen ondernemen om een civiele politiemacht te vormen die onder het ministerie van Binnenlandse Zaken valt, en niet onder het ministerie van Defensie’, vindt de directeur van Human Rights Watch.

Uitgestelde politiehervormingen

‘Er wordt al bijna tien jaar gesproken over de noodzaak om de protocollen voor de aanpak van protesten door de veiligheidstroepen te verbeteren’, zegt Roberto Desogus die destijds mensenrechtenspecialist was bij UNHCHR in Colombia. ‘Helaas zien we vandaag dat de hervormingen lang niet volstaan om die oude patronen van mensenrechtenschendingen te veranderen.’

Het buitensporig geweld van vandaag kadert in een moment van overgang. Met het vredesakkoord van 2016 kwam er na meer dan vijftig jaar een einde aan het gewapend conflict met de FARC. Decennialang werden immers niet alleen de guerillastrijd, maar ook alle andere vormen van sociale organisatie steevast beschouwd als subversief. Sociale protesten werden bestraft en gecriminaliseerd in plaats van toegelaten en beschermd. Het recht op vreedzaam burgerprotest vormde daarom ook een wezenlijk onderdeel van het vredesakkoord in 2016. Daarbij moest geweld vervangen worden door andere vormen van conflictoplossing.

In de stappen voor de uitvoering van de vredesakkoorden werd daarom in 2018 een eerste protocol ondertekend door de regering Duque en de Verenigde Naties. Volgens dit protocol moet er bemiddeling plaatsvinden tussen de staatstroepen en de internationaal erkende mensenrechtenorganisaties om escalatie bij burgerprotesten te voorkomen.

‘Zolang militaire geweld niet stopt, zal het protest zich verderzetten in de straten.’

Toch is de ESMAD de oorlogslogica van het gewapende conflict nog niet ontgroeid. ‘De oorlogslogica past in de visie van deze regering, die de harde hand van de vorige regering onder president Uribe voortzet. Die opgestapelde militaire macht staat al decennialang in dienst van de overheid’, zegt Nancy Molino. Die macht lijkt vandaag sterker dan ooit.

Toen er bij de protesten in 2019 en 2020 minstens 17 mensen door vuurwapens van de politie omkwamen, richtten ook de internationale ogen zich op het staatsgeweld. Er werd hard geroepen om hervormingen en het Colombiaanse hooggerechtshof verplichtte de regering om de richtlijnen voor het gebruik van geweld te veranderen.

Begin dit jaar vaardigde de regering Duque daarom een decreet uit voor het toezicht op bescherming van mensenrechten tijdens vreedzame betogingen. Dat de regering het niet echt ernstig meende met deze wet, blijkt uit het feit dat er nauwelijks sprake is van concrete richtlijnen voor de oproerpolitie. In slechts twee artikelen wordt vermeld dat de tussenkomst van de ESMAD bij een protest een laatste redmiddel moet zijn om gewelddaden onder controle te krijgen. Ook de inzet van wapens wordt niet nader behandeld.

‘De internationale druk was belangrijk om een dialoog op gang te brengen, maar de regering heeft nooit de mogelijkheid overwogen om de rol die de strijdkrachten hebben gespeeld, te bespreken’, zegt Professor Molino. ‘De dialoog, die sinds enkele dagen plaatsvindt tussen het stakingscomité en de regering, schiet niet op. Politiegeweld stoppen blijkt tot nu toe onbespreekbaar. Maar voor de het comité moet eerst het militaire geweld stoppen en het recht op burgerprotest gewaarborgd zijn. Zolang dat niet gebeurt, zal het protest zich verderzetten in de straten.’