Exclusief: Gesprek met Roza Otunbajeva, de nieuwe eerste minister van Kirgizië

De spoedvergadering van het nieuwe kabinet duurde een beetje langer dan voorzien, maar uiteindelijk daagde Roza Otunbajeva toch op voor de videoconferentie die Carnegie Endowment for International Peace georganiseerd had. Een handvol diplomaten en een MO*journalist in Brussel en enkele journalisten en thinktankers in Washington en Moskou konden zo in gesprek gaan met de voorlopige premier van Kirgizië ­-al lukte het niet om beeld vanuit Bisjkek naar de hoofdsteden van de wereld te stralen. De telefoondiensten deden gelukkig gewoon hun werk.
Roza Otunbajeva is geboren in Osh, de grote stad in de Kirgizische Fergana Vallei, waar toevallig ook haar politieke tegenstander Bakijev zijn laatste poging om een massabeweging op gang te trekken deed. Ze heeft een filosofische opleiding gekregen in Moskou, waar ze een eindverhandeling schreef over de kritiek van de Frankfurter School op het orthodoxe marxisme.
Na de val van de Sovjetunie heeft ze haar academische carrière geruild voor een politieke. Ze was tweemaal minister van Buitenlandse Zaken -en tweemaal vertrok ze met slaande deuren, omdat de zittende president volgens haar de boel verpestte. Ze was ook Kirgizisch ambassadeur in Washington en Londen. De in-crowd van de Amerikaanse Carnegie Endowment kon haar dan ook met de voornaam aanspreken, zo vertrouwd is ze met de wereld van de westerse beleidsmakers en hun denktanken. Maar wie denkt dat dit een door Washington georchestreerde coup is, heeft het verkeerd voor.

Op de rand van de afgrond

De eerste minuten van het transcontinentale interview moet Otunbajeva duidelijk op verhaal komen. ‘Het is alweer een extreem moeilijke dag geweest’, zegt ze. ‘Nadat voormalig president Bakijev zijn ontslag getekend had, moest ik hem toestemming geven om het land te verlaten. Dat was verschrikkelijk moeilijk, want zijn regime is verantwoordelijk voor 87 doden en honderden gewonden vorige week. De bevolking is enorm kwaad op Bakijev, maar heeft ook de grootste moeite om te aanvaarden dat de nieuwe regering hem heeft laten vertrekken. Toch geloof ik dat het juist was om hem het land uit te krijgen. We zijn heel dicht bij een catastrofe geweest in dit land, maar we hebben nu een stap terug gezet en dreigen niet langer in de afgrond te vallen.’
Meer dan eens tijdens het interview herhaalt Otunbajeva dat de hoogste prioriteit van haar voorlopige regering erin bestaat de naaste medewerkers van Bakijev, waaronder zijn broer, te arresteren en voor het gerecht te brengen. Dat is niet alleen nodig om gerechtigheid te garanderen voor de families van de mensen die vorige week bij de demonstraties doodgeschoten zijn, maar ook om het land gerechtigheid te geven na een periode van corruptie en nepotisme. ‘Toen ik de toestemming gaf om Bakijev te laten vertrekken, had ik het gevoel een kamikaze-opdracht te vervullen’, zegt ze. ‘Toch wil ik ook in de toekomst een politieke rol opnemen en zal ik dus proberen de mensen uit te leggen waarom ik deze beslissing nam.’
‘De veiligheid herstellen, het land normaliseren, kinderen naar school krijgen en volwassenen op het werk: dat is mijn prioriteit vandaag’, zegt Roza Otunbajeva. ‘Water, elektriciteit, landbouw… het is allemaal verwaarloosd in de periode Bakijev. We zullen dat allemaal op korte termijn moeten herstellen.’ En dan: ‘Ik maak me echt zorgen over de woede die leeft bij de mensen tegen Bakijev. Ik zou niet willen dat die zich tegen ons keert.’

Een nieuwe grondwet voor een parlementaire democratie

Waar gaat het met Kirgizië nu naartoe? Neemt het afscheid van de periode van een sterk presidentiële macht en wordt het een parlementaire democratie? ‘Ja’, zegt Otunbajeva beslist. ‘De grondwet moet herschreven worden. We hebben daarvoor een werkgroep samengesteld die voor de helft bestaat uit mensen van de Verenigde Naties en voor de helft uit vertegenwoordigers van de democratische partijen. We willen over een half jaar rond zijn met de transitie en dus op basis van een nieuwe grondwet verkiezingen voor een parlementair systeem houden. Ik besef dat het tijdschema erg krap is, maar we kunnen  niet langer wachten.’
Otunbajeva denkt ook dat het politieke landschap van Kirgizië grondig hervormd moet worden. ‘Er zijn nu veel te veel kleine partijen. Met zo’n versnipperd politiek veld kunnen we niet verder.’

Vrijheid en rechten

Roza Otunbajeva wil absoluut werk maken van het herstel van de politieke vrijheden en het respect voor de mensenreechten dat de beginjaren van de jonge republiek kenmerkte. ‘We laten alle radiostations die Bakijev gesloten had opnieuw uitzenden en de kranten die verschijningsverbod kregen, kunnen opnieuw hun werk doen. We willen een einde maken aan de censuur die het vorige regime geïnstalleerd had.’
Op de vraag of ze ook bereid is om de centrale machtsstructuur een beetje te ontmantelen ten voordele van een geregionaliseerde, federale staatsinrichting, antwoordt ze negatief. ‘We willen de eenheid van het land behouden’, zegt ze. Ook al ontkent ze tijdens het gesprek dat er grote problemen zijn tussen het noorden en het zuiden van het land, toch is de terughoudendheid tegenover devolutie van de macht minstens gedeeltelijk terug te brengen op de sluimerende tegenstelling tussen de twee delen van het land.

Rusland, China, Verenigde Staten

Een van de centrale  vragen voor de nieuwe machthebster in Kirgizië had betrekking op haar buitenlands beleid. Niet verwonderlijk. Kirgizië is een van de armste landen van de regio en heeft -buiten water- weinig natuurlijke rijkdommen. Toch is het land belangrijk in de wereldpolitiek, omdat het aan China grenst, een geschiedenis deelt met Rusland en de andere Centraal-Aziatische republieken, en omdat het een cruciale transportschakel is voor de Navo in de oorlog in Afghanistan.
Otunbajeva wikt haar woorden als ze zegt dat ze een evenwicht zal nastreven in de buitenlandse politiek en hoopt op goede relaties met alle machten die ertoe doen. Ze heeft de verlenging voor een jaar van het gebruik door de westerse troepen van de Manas vlieghaven bevestigd, en ze was blij dat de Amerikaanse regeringvertegenwoordiger Blake erkende dat er (corruptie)problemen geweest waren met de transparantie van de contracten in verband met Manas. Ze ziet veel kansen en weinig problemen in de relatie met China.
En wat Rusland betreft zegt ze: ‘De Russische media toonden ons de waarheid in een periode dat het in Kirgizië zelf onmogelijk was om de waarheid te zeggen. Er zijn misschien verschillen van mening en belangen tussen Rusland en Kirgizië, en er is vaak een tekort aan democratie in onze regio, maar als het nodig is, reiken wij elkaar de hand.’
Het is trouwens opvallend dat de evacuatie van Bakijev van Kirgizisch grondgebied onderhandeld is door de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), waarvan het buurland Kazachstan dit jaar het voorzittersschap waarneemt.
Een andere belangrijke regionale organisatie, de Shanghai Cooperation Organisation waarin naast de vijf Centraal-Aziatische “stannen” ook Rusland en China lid zijn, heeft helemaal geen rol van betekenis gespeeld bij het oplossen van de crisis, ook al is de voorzitter daarvan een Kirgies. Op de vraag hoe zij aankeek tegen het verschil tussen de betrokkenheid van OVSE en SCO, antwoordde Otunbajeva ontwijkend met een algemene bereidheid om met iedereen samen te werken.