Afrika heeft geen geschiedenis?

De toespraak van toenmalig president Nicolas Sarkozy bij zijn bezoek aan Dakar op 26 juli 2007, zijn allereerste toespraak in Afrika, werd hem nog steeds niet vergeven. Hij zei letterlijk: “Het drama van Afrika is dat de Afrikaanse mens niet voldoende de geschiedenis is ingegaan. De Afrikaanse boer, die sinds millennia leeft met de seizoenen, wiens levensideaal erin bestaat in harmonie te leven met de natuur, kent enkel het eeuwige herbeginnen van de tijd op het ritme van de eindeloze herhaling van dezelfde gebaren en dezelfde woorden.”

Van een simplistische redenering gesproken! Is de geschiedenis van de hele mensheid niet begonnen in Afrika!

President Abdoulaye Wade van Senegal, die Sarkozy tot vriend wilde behouden, zei meer dan een jaar later dat niet Nicolas zelf maar zijn nègre verantwoordelijk was voor die ongelukkige formulering. Moest dit nu een ironische uitspraak van Wade zou zijn geweest, we hadden er eens goed kunnen om lachen. Maar hij meende het dus. En de nègre in kwestie (het Franse woord voor ghostwriter),  Henri Guaino, heeft, ook in 2008, in Le Monde  nog een verweerschrift  gepubliceerd. Maar het mocht niet baten. Het kwaad was geschied.

Precies om te bewijzen dat Afrika kan bogen op een rijke geschiedenis, heeft de Congolees Jean Kanyarwunga deze week in Brussel en Kinshasa een encyclopedie van Afrikaanse historische figuren uitgegeven. Het boek heet: “Dictionnaire biographique des Africains “ en werd warm onthaald in Afrikaanse middens. De auteur heeft 17 jaar gewerkt aan 2.665 biografieën. Een titanenwerk, en een geweldige bijdrage opdat Afrika en de hele wereld de geschiedenis van het continent beter zouden leren kennen.

Want Afrika zélf kent zijn geschiedenis niet. Dat heb ik onthouden van een bezoek aan het nationaal museum van Oeganda. Traditionele technieken en archeologische vondsten komen daar wel aan bod, en een bijna intacte Ford-T uit 1925 steelt de show, maar een stuk dat dit museum nu net meerwaarde zou moeten geven, staat verloren in een hoekkast.

Het leek wel of ik een kaakslag kreeg toen mijn blik er de eerste keer op viel. Nooit eerder zag ik een kunstwerk dat zo anders is dan alles wat ik in Afrika heb gezien. Alsof het van een totaal andere cultuur afkomstig is. Bijzonder intrigerend!

Het hoofd en de romp die staan tentoongesteld werden gevonden samen met nog verschillende andere fragmenten, die worden omschreven als de“ Luzira figuren”. Het was in oktober 1929. Gedetineerden in de gevangenis van Luzira, een buitenwijk van Kampala tegen de oevers van het Victoriameer, hadden als opdracht een heuveltop binnen de gevangenismuren te nivelleren. Toen een groot stuk aarde afkalfde van de heuveltop, kwam een menselijk gezicht in aardewerk bloot. Consternatie alom. De werken werden stilgelegd. De stukken werden opgestuurd naar het British Museum in 1931.

In 1933 verscheen het eerste archeologische verslag ooit over Oeganda, en de Luzira figuren werden erin besproken. Omdat er geen enkel aantoonbaar verband bestond met gekende culturen waren de onderzoekers van toen volledig verloren, en hielden ze het bij de veronderstelling dat het ging om religieuze iconen die door de Baganda werden begraven op het moment dat de koloniale heersers idolatrie begonnen te bestrijden in de 19^de eeuw. De stukken konden dus hoogstens honderd of tweehonderd jaar oud zijn. Ongetwijfeld konden ze zich niet inbeelden dat Afrika eerder al in staat zou zijn geweest om dergelijke kunstwerken te creëren.

In 1962, jaar van de onafhankelijkheid van Oeganda, herbekeek ene J.H. Chaplin in het kader van zijn afstudeerwerk de Luzira-figuren. Hij suggereerde dat de stukken wel eens ouder zouden kunnen zijn dan gedacht. Maar hij stierf kort daarna, zonder dat zijn thesis officieel werd gepubliceerd.

Het hoofd en torso werden wel geselecteerd voor de uitgave van een reeks Oost-Afrikaanse postzegels gewijd aan het verleden in 1967. Maar het tijdperk van Idi Amin brak aan, en de stukken werden opnieuw vergeten in deze tragische periode van de recente Oegandese geschiedenis.

Toen in de jaren negentig de traditionele koninkrijken die Amin had afgeschaft door Museveni weer werden toegelaten, eiste niemand het hoofd van Luzira op. Geen enkele gekende culturele entiteit voelde er enige affiniteit mee, ondanks een heropleving van de interesse voor archeologie in Oeganda. De mysterieuze stukken bleven opgesloten in de kasten van het British Museum. Tot Andrew Reid en Ceri Ashley ze in 2005 eruit haalden voor diepgaander onderzoek.

Uit een vergelijkende studie met intussen elders in Oost-Afrika gevonden materiaal, ook al werden er nergens echt vergelijkbare figuren gevonden, situeren deze onderzoekers de vondst nu aan het einde van het eerste millennium AD.

Verder onderzoek doen op de vindplaats zit er ongetwijfeld niet in. Daarvoor zal de overheid de gevangenis niet ontruimen. Archeologen zijn er vandaag evenwel van overtuigd dat er een verband moet bestaan met het Victoria-meer. In Entebbe, veertig kilometer verderop aan de oevers van hetzelfde meer, werd een ander figuurtje in aardewerk gevonden, dat vermoedelijk een fallus uitbeeldt. Het is de enige andere vondst die enigszins in verband kan worden gebracht met de Luzira-figuren. Vermoedelijk was de grote mobiliteit op het meer, in tegenstelling tot de dichtbeboste en daardoor moeilijk toegankelijke gebieden rond het meer, een belangrijke factor voor cultuurverspreiding. Linguïstische studies hebben aangetoond dat rond het jaar 900 een explosie ontstond van termen die met bananen hebben te maken, wat erop wijst dat de banaan zelf toen breed verspreid werd langs de oevers van het meer. Die verspreiding lag aan de basis van een diepgaande socio-economische transformatie: het Buganda-koninkrijk kon ontstaan dank zij de hoge opbrengst van de makkelijk te telen banaan, die een bevolkingstoename mogelijk maakte. Tot de dag van vandaag is de kookbanaan, getransformeerd tot matoke, een basisvoedsel van de Oegandees.

Taalvernieuwing gebeurt vaak in perioden dat nieuwe vormen van leiderschap ontstaan. Individuen traden voortaan meer op de voorgrond (ontstaan van de Koninklijke dynastieën) ter vervanging van het gemeenschappelijk leiderschap door een ouderlingenraad, en hun persoonlijke controle over sociale welvaart en welzijn werd belangrijk. Het zou dan ook best kunnen dat de unieke Luzira-figuren een uiting zijn van die nieuwe machtsstructuren met een sterke rol weggelegd voor de individuele leider.

Deze vondst is van buitengewoon belang, gelet op zijn uniek karakter. Het is echter ondenkbaar dat dit de enige dergelijke stukken zouden zijn. Maar het zijn wel de enige die bewaard zijn gebleven. Vermoedelijk is er een schat aan archeologische informatie verloren gegaan sinds de immobiliën-boom in Kampala na 1986, het jaar van de machtsovername door Museveni, het einde van de oorlog. Sindsdien werd geen enkele archeologische vondst van betekenis gemeld. Niet moeilijk: er bestaat geen enkele dienst waar men vondsten zou kunnen melden, en de bevolking is zich totaal niet bewust van het belang van eventuele vondsten. Voor hen gaat het om waardeloze oude rommel. Zonder enige twijfel is er zo heel veel historisch materiaal voor altijd verloren gegaan.

Als ik aan mijn collega’s vraag of ze ooit hebben gehoord van de Luzira-figuren, bekijken ze me met halfdicht geknepen ogen. Een kleikop in het nationaal museum? En dan zelfs nog een plaasteren afgietsel, want het origineel bevindt zich in het British Museum? Daar ga ik mij aan interesseren? Rare kerel, die Ivan!