Links ingehaald door rechts

Na enige angstaanvallen en duizelingen tikte ik, gierende zenuwen, sidderende handen, een bericht in. Ja, uw dienaar zal de lezing houden en het onderwerp bijtijds mededelen. Nog nooit had ik zoveel schrijffouten moeten corrigeren. Ze gaven me tijd tot min of meer eind oktober om de tekst af te leveren. De eigenlijk lezing zou op 14 december 2012 plaats vinden in de Leidse Pieterskerk. Tijd zat dus. Dat had je gedacht.

Bijtend hekeldicht

Ik wilde nu eens echt een boosaardig, radicaal stuk schrijven over de financiële en economische crisis, een niets ontziende aanklacht tegen de dogmatische, neoliberale agressie waarmee EU, IMF en Europese Centrale Bank Zuid-Europa aan het ruïneren waren, een bijtend hekeldicht dat de eigengereidheid en de verblinding der economen aan de kaak stelde, kortom, een vlammend links betoog in duistere rechtse tijden.

Ik las en herlas John Maynard Keynes en Adam Smith en Max Weber, schuwde noch Karl Marx noch Ayn Rand en verdiepte me in het alchemistische abracadabra van credit default swaps, private equities, shorting, futures en ander zwendelaarslatijn uit de flitshandel. Meer dan zeven maanden wroette ik op een tekst van vijfendertig bladzijden, dat is ongeveer vijf bladzijden per maand, alles ten minste vijf keer herschreven. Volledig herwerkt. Ondersteboven gekeerd. Aan strenge critici voorgelegd. Mijn stellingen moesten gewoonweg on-weer-leg-baar zijn.

Hier komen de voornaamste:

• De financiële en economische crisis wordt gebruikt, om de verzorgingsstaat en de democratie te vernietigen.
• Actoren zijn: de Europese instellingen en het IMF (al woedt daar een verscheurende richtingenstrijd)
• Na de Bevrijding kwam in Europa een grote stilzwijgende afspraak tot stand tussen elite en burger. De heersend klasse mocht rijk worden, zolang de gewone burger genoeg verdiende en een goede sociale zekerheid kreeg. Die afspraak is eenzijdig door de elites doorbroken.
• De Europese speciale zekerheid is een hoeksteen van de Europese en de algemeen menselijke beschaving. Wij moeten onze sociale zekerheid exporteren naar de hele wereld.
• De economische rationaliteit is slechts één vorm van rationaliteit tussen een hele reeks rationaliteiten. Ze is niet beter of niet slechter dan die andere en dient teruggewezen te worden naar het beperkte domein waar ze mag gelden.
• Duitsland is met zijn lage lonensector een voorbeeld dat we vooral niet moeten navolgen.
• Financiële markten zijn onberekenbaar als losgebroken kettinghonden. Zij moeten aan de ketting.
• Schulden moet je kunnen kwijtschelden als de schuldenlast de samenleving ten gronde dreigt te richten (ik gaf een paar historische voorbeelden en één recent voorbeeld van, raar maar waar, het IMF)
• Bonussen zijn misdadig en gevaarlijk. Ze hebben niets te maken met goed werk. Bonussen verdien je nooit, je rooft ze.
• En ten slotte: de onfeilbaarheid van de onzichtbare hand, waar economen vast in lijken te geloven, is een obscuur bijgeloof. Niemand gelooft in de weldoende invloed van de onzichtbare grote teen.

Waanzinnig radicaal

Na elke herwerking herlas ik mijn geschrijf. Elke keer schrok ik van mezelf. Zo waanzinnig radicaal. Zo extreem links. Zo buiten de economische werkelijkheid. Sjongejonge, en ik die mij al sinds mijn studententijd verre had gehouden van de PvdA, enfin, dat heette toen nog Amada. Ook de trotskisten en de communisten strekking Moskou hadden mij nooit echt kunnen bekoren. En nu dit! Geen mens zou naar deze furieuze anti-Europese diatribe willen luisteren, laat staan dat er ooit iemand akkoord mee zou gaan.

Ik had het kort tevoren al eens meegemaakt. In februari 2012 moest ik iets zeggen tegen een club van Duitse advocaten in Brussel, tot mijn verbazing een behoorlijk talrijk gezelschap. Ik verkondigde een paar van de bovenstaande stellingen, onder meer die over de bonus en over de controle op financiële markten (meer bepaald het onderdeeltje Tobintaks). Prompt kreeg ik de wind van voren, al waren de tegenwerpingen uit de zaal voorspelbaar op het vervelende af: het kapitaal zou alle kanten uit vluchten en als je bekwame mensen wilt, kun je niet buiten die hoge bonussen.

De weldenkende opiniemakers veegden onbekommerd hun onwrikbaar geachte idées reçues terzijde en gleden met een rotvaart richting links. Richting indignados.

Achteraf zei de voorzitter, een uiterst hoffelijk en beminnelijk man: ik had de indruk dat nogal wat mensen in de zaal het niet met u eens waren. De voorzitter was werkelijk zéér hoffelijk. Veel mensen in de zaal haalden hun schouders op. Ze vonden mij een extreem-linkse dromer die iedere vorm van realiteitszin kwijt was. Dat komt ervan als je dichters uitnodigt om te praten over serieuze zaken als economie, dit wil zeggen over de echte werkelijkheid. Dat tenminste was mijn stellige indruk.

Met rotvaart richting links

Toen mijn verhaal aan een vijfde (en laatste) bewerking toe was, merkte ik dat de monotone koorzang van eurocraten, managers, bankiers, speculanten, journalisten en deskundologen doorbroken werd door schrille dissonanten. Ik, de hopeloos linkse, zweverige dichter, werd aan de linkerkant ingehaald door stevig conservatieve, hyperrealistische figuren als de Duitse minister van financiën Wolfgang Schäuble, die bij de rechtervleugel van de CDU hoort. Hij wilde de flitshandel kort houden. Al herschrijvend vernam ik dat elf lidstaten van de Europese Unie de Tobintaks zouden invoeren. Engeland, ik bedoel, de Londense City, weerde zich als een duivel in een wijwatervat – tevergeefs. Mijn betoog begon naar het centrum van de opinievorming te verschuiven. Of liever, nee, mijn argumenten veranderden niet, ze bleven ter plaatse. De weldenkende opiniemakers veegden onbekommerd hun onwrikbaar geachte idées reçues terzijde en gleden met een rotvaart richting links. Richting indignados.

Ik hield mijn lezing. Uittreksels kwamen in NRC en De Standaard. En jawel hoor, het gescheld en geschokschouder bleef marginaal. Dat was december 2012. We leven nu drie maanden later.

Wie zie ik daar aan mijn linkerkant vooruit draven? De jongens van de Europese Unie, mijn God! Zij willen de bonussen aan banden leggen. Wacht, wacht waaaacht! Drie maanden geleden waren wij, links schorremorrie, die de bonussen aan banden wilden leggen, toch nog platte populisten, naïeve egalitaristen, zo niet cryptocommunisten!?!

Goed, de jongens van de Londense City zullen nu massaal naar Zwitserland trekken waar ze onbeperkt hun zakken mogen blijven vullen.

Maar hela, wat holt daar links van mij achter de jongens van de EU aan? Is dat niet achtenzestig procent van het Zwitserse kiesvolk? Zijn die aartskapitalisten van Zwitsers nu ineens gegen die Abzockerei, tegen de zakkenvullerij van de … hm, aartskapitalisten? Jazeker, ze zijn tegen de Abzockerei, hoewel de Zwitserse regering en de Zwitserse werkgevers een peperdure campagne hebben gevoerd om de bevolking vóór de Abzockerei te laten stemmen. Boter aan de galg. En het mooist van al, het is een zakenman, Thomas Minder, de baas van een familiebedrijf, die het voortouw heeft genomen van de volksbeweging tegen de bonussen.

Hup, daar raast nog een onverdacht rechtse figuur mij links voorbij. Zeg me dat het niet waar is, maar was dat niet Angela Merkel? Is ook zij nu ineens tegen de bonussen? Maar dat was daarnet toch nog een programmapunt van de SPD? Van haar aartsrivaal? Erger, van Die Linke, van de Oost-Duitse communisten! Waar moet dat naar toe, waar moet dat naar toe?

En nog is het niet voorbij. Ik zie links van mij een jongen van Petercam langs me heen schieten. Nou vráág ik je! Petercam! Dat zijn toch adviseurs van particuliere beleggers, brokers voor beursgenoteerde bedrijven, corporate advisers en dergelijke. Allesbehalve een bende indignados als je het mij vraagt. En toch waarschuwen zij voor de blinde bezuinigingswoede waarmee Ollie Rehn en zijn collega’s van de Europese Commissie miljoenen van onze medeburgers tot de bedelstaf dwingen en hele economieën naar de verdommenis helpen.

Daar is er nog één, heel in de verte, links. Een gast van de Financial Times deze keer! Niet bepaald een communistisch gazetje. Maar ook hij waarschuwt voor de catastrofale gevolgen van het dogmatische bezuinigen. Hij voegt er aan toe dat de brute bekorting van Griekenland, Spanje en Italië die landen wel eens voor jaren zou kunnen ruïneren.

In niet eens een half jaar tijd ben ik dus geëvolueerd van dwaze anarchist tot een gematigde, bezonnen centrumfiguur. Mijn ideeën zijn nauwelijks veranderd, ze zijn hooguit wat radicaler geworden, linkser dus. Maar om mij heen evolueren de geesten haast zo snel als de flitshandel. Misschien ben ik over enkele weken wel rechts. Dat zou dan de eerste keer zijn in mijn leven. Ik kijk er met spanning naar uit. Ik houd u op de hoogte.