Oezbekistan: groeiende economie, zwakke mensenrechten

In 1991 werd Oezbekistan onafhankelijk van de Sovjet-Unie. Dit wordt jaarlijks op 1 september gevierd met een nationale feestdag waaraan rigoureuze voorbereidingen voorafgaan.

Enkel en alleen al in de regio van Samarkand werd een politiemacht van meer dan 1000 agenten bijgestaan door duizenden vrijwilligers van nationalistische organisaties om voorafgaand aan de feestelijkheden de veiligheid te verzekeren.

Met tegenstanders die zelf openlijk op de president stemmen, waren de presidentsverkiezingen al beslecht voor ze begonnen waren.

Onder meer huizen, restaurants, hotels, bedrijven, binnentuinen en onderwijsinstellingen worden grondig doorzocht en controles van identiteitsdocumenten en wagens worden opgevoerd. Het is typerend voor het beleid van president Islam Karimov, die recent herkozen werd als hoofd van deze politiestaat.

Met tegenstanders die zelf openlijk op president Karimov stemmen en zijn lof zingen, waren de presidentsverkiezingen in Oezbekistan in maart 2015 al beslecht voor ze begonnen waren. De bevolking weet amper wie de andere presidentskandidaten zijn. En met Karimov, die al vijfentwintig jaar aan de macht is, weten ze waar ze aan toe zijn. De andere presidentskandidaten stellen dan ook niet veel voor, aangezien alle echte oppositie al lang is uitgeschakeld.

Dissidenten vermoord

Het regime van president Karimov deinst er niet voor terug om dissidenten gevangen te zetten of uit de weg te ruimen, zelfs nadat ze al naar het buitenland gevlucht zijn. Het meest recente voorbeeld was de moord op imam Abdullah Bukhari. De openlijke tegenstander van Karimov werd in 2014 in Istanboel om het leven gebracht.

De lijst is lang: Obidkhon Nazarov werd in 2012 neergeschoten en verwond in Zweden. De politieke activist Fuad Rustamkhojaev werd in 2011 in Rusland vermoord. Journalist Alisher Saipov werd in 2007 in Kirgizië vermoord. Oppositieleider en journalist Muhammad Bekjanov werd in 1999 ontvoerd uit zijn appartement in Kiev en zit nog steeds gevangen in Oezbekistan. Andere opposanten, waaronder oppositieleider Muhammad Salih, rapporteren aanhoudende bedreigingen en mislukte moordpogingen.

Bewegingen met een andere politieke visie worden monddood gemaakt doordat ze met allerlei administratieve en wettelijke maatregelen verhinderd worden zich te organiseren. Ze kunnen zich niet als partij laten registreren en kunnen dan ook geen kandidaat voorstellen voor de presidentsverkiezingen.

Het hoeft dus niemand te verbazen dat president Karimov aan zijn vierde ambtstermijn begon, ook al mag de president volgens de grondwet maar twee opeenvolgende ambtstermijnen aanblijven. De regering argumenteert echter dat dit zijn eerste ambtstermijn is na een aanpassing in de grondwet.

Als Karimov van het toneel verdwijnt, is een Centraal-Aziatische Lente niet ondenkbaar.

In de propaganda waarmee de bevolking tijdens de verkiezingscampagne overspoeld werd, kwam Karimov naar voor als de sterke leider die er alles aan doet om de stabiliteit in het land te behouden en islamitisch extremisme, oorlog en revolutie te verhinderen. Stabiliteit vormt al jarenlang de kern van Karimov’s betoog. Uit interviews door de BBC en The Guardian met Oezbeekse kiezers blijkt dat ook zij stabiliteit aanhalen als reden om op hem te stemmen.

Met zijn ijzeren greep houdt Karimov een land dat een kruitvat is van etnische spanningen en economische verschillen voorlopig inderdaad stabiel, maar er is geen plan voor het land wanneer er een einde komt aan Karimovs heerschappij. Karimov is 77 jaar en er doen geruchten de ronde dat hij in zwakke gezondheid verkeert. Als Karimov van het toneel verdwijnt, is een Centraal-Aziatische Lente niet ondenkbaar.

Het bloedbad in Andijon

Ook grove mensenrechtenschendingen worden onder het mom van het behouden van stabiliteit goedgepraat. Politieke dissidenten worden vaak afgeschilderd als islamitische extremisten die de vrede bedreigen om maatregelen tegen hen te verantwoorden.

Het meest extreme voorbeeld hiervan is het bloedbad dat in 2005 plaatsvond in Andijon, in de armere Ferghanavallei. Ordetroepen openden toen het vuur op ongewapende actievoerders. Volgens de Oezbeekse autoriteiten ging het bij dat protest in Andijon om een opstand aangewakkerd door islamextremisten. Uit onderzoek van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch blijkt echter dat het om een protest tegen de regering ging uit onvrede met de lokale economische situatie en onderdrukking door de overheid.

Hoeveel burgers omkwamen bij het incident blijft onduidelijk. De Oezbeekse overheid spreekt van 187 doden, allemaal ‘fanatici’ en ‘terroristen’. Human Rights Watch stelt dat er enkele honderden doden vielen, al maken sommige schattingen gewag van liefst 1500 dodelijke slachtoffers.

De gebeurtenissen in Andijon bekoelden de relatie tussen Oezbekistan en de Verenigde Staten en Europa, maar dat was van korte duur. Oezbekistan is omwille van geopolitieke belangen een belangrijke strategische bondgenoot die andere landen dus liever te vriend houden. Europa, de Verenigde Staten, Rusland en China proberen de banden met Oezbekistan intact te houden.

Eind augustus vroegen de Verenigde Staten Oezbekistan zich aan te sluiten bij de militaire coalitie tegen IS.

Oezbekistan diende voor de NAVO als militaire uitvalsbasis naar Afghanistan. Bovendien is Oezbekistan belangrijk om goederen voor buitenlandse troepen in Afghanistan aan te leveren omdat de routes in Pakistan niet altijd veilig genoeg zijn.

Eind augustus vroegen de Verenigde Staten Oezbekistan zich aan te sluiten bij de militaire coalitie tegen IS. Oezbekistan heeft tot op heden nog niet officieel op dit verzoek gereageerd. HEt land is niet enkel om militaire redenen aantrekkelijk voor andere landen, maar ook omdat het rijk is aan grondstoffen.

Armoede en politieke islam in de Ferghanavallei

Voorlopig lukt het Karimov de vrede te bewaren, maar Oezbekistan staat voor grote uitdagingen. Grenzen zijn in heel Centraal-Azië slecht gedefinieerd, maar de lange grens tussen Oezbekistan en Kirgizië is waarschijnlijk zowat de slechtst gedefinieerde van allemaal. In dat grensgebied ligt de Ferghanavallei, verdeeld over Tajikistan, Oezbekistan en Kirgizië.

De vallei bestaat uit verschillende etnische enclaves en de arbitraire grenzen zorgen voor veel spanningen over toegang tot water en energie en de verdeling van land. De Ferghanavallei is een van de dichtstbevolkte gebieden van Centraal-Azië, maar water en elektriciteit zijn er schaars. Grenzen lopen door mensen hun huis of achtertuin en her en der staat er een pompsysteem in één land dat dient voor de irrigatie aan de andere kant van de grens.

De Ferghanavallei is een zeer vruchtbaar gebied en is dus van groot belang voor de voedselvoorziening voor het hele land, maar na de val van de Sovjet-Unie en de afschaffing van de kolchozen (collectieve boerderijen) is de regio erg verpauperd. Door zulke moeilijkheden heerst er in de vallei een sterk antiregeringssentiment.

Mensenrechtenorganisaties rapporteren dat gewone praktiserende moslims zonder proces gevangengezet worden.

Het Oezbeekse regime is bang voor een politieke islam die haar macht zou kunnen bedreigen. Religieuze uitingen worden dan ook krampachtig onderdrukt. Moskeeën mogen geen luidsprekers hebben, waardoor ze geen azan (oproep tot gebed) kunnen doen.

Mensenrechtenorganisaties rapporteren dat gewone praktiserende moslims zonder proces gevangengezet worden en dat hun straf vaak willekeurig verlengd wordt. Ook andere religieuze groepen in het land worden steeds meer geviseerd. Volgens de cijfers van Human Rights Watch zitten er meer dan 10.000 gewetensgevangenen in de Oezbeekse gevangenissen, waarvan 9200 om religieuze redenen.

Sinds de Oezbeekse onafhankelijkheid is de conservatieve Ferghanavallei de wieg van het islamitische verzet tegen het regime van Karimov. De twee voornaamste islamitische verzetsbewegingen zijn de Hizb-ut-Tahrir (partij van de vrijheid) en de Islamitische Beweging van Oezbekistan (IBO), hoewel deze laatste eigenlijk niet meer in Oezbekistan gevestigd is.

Doordat Karimov oppositiepartijen verbood en geestelijke leiders vervolgde, zagen velen zich gedwongen te verhuizen naar de buurlanden. De religieuze mensen die achterblijven zijn door het harde beleid genoodzaakt hun religie ondergronds te beleven. Dat zorgt ervoor dat het antiregeringssentiment en de drang naar hervorming bij hen enkel groeien.

De IBO is de meest radicale verzetsbeweging en wilde Karimov omverwerpen en een kalifaat oprichten in Oezbekistan, maar haar actieterrein verplaatste zich ondertussen naar Afghanistan en Pakistan, waar de organisatie aansluiting vond bij Al Qaeda.

 In 1999 werd de IBO ervan beticht een reeks explosies in hoofdstad Tasjkent te hebben veroorzaakt om Karimov uit te schakelen. Het is echter nooit bewezen dat de IBO achter deze aanslagen zat. Tegenwoordig is het grootste aantal leden van de IBO zelfs niet meer etnisch Oezbeeks en is de groepering niet meer actief op Oezbeeks grondgebied.

Karimov houdt de angst voor de IBO in stand om repressieve maatregelen te verantwoorden en beschuldigt zijn politieke tegenstanders, zoals bijvoorbeeld oppositieleider Muhammad Salih, van lidmaatschap van de organisatie.

Ook de Hizb-ut-Tahrir wil een kalifaat oprichten in Oezbekistan, maar zij opereert in tegenstelling tot de IBO op een vreedzame manier en verspreidt haar ideologie via boeken en pamfletten. Net als de IBO werd ook de Hizb-ut-Tahrir door het Oezbeekse regime beschuldigd van de aanslagen in Tasjkent in 1999. De regering trok deze beschuldiging vervolgens in om de IBO te beschuldigen.

Ondanks het vreedzame karakter van de Hizb-ut-Tahrir beschouwt Oezbekistan haar als een terroristische beweging en is lidmaatschap dus strafbaar. Amnesty International rapporteerde dat leden van de Hizb-ut-Tahrir zonder proces gevangengezet en gefolterd worden.

Enorme economische verschillen

De grote armoede en het gebrek aan kansen in de Ferghanavallei maken radicale hervormingsbewegingen aantrekkelijk. Zeventien procent van de Oezbeekse bevolking leeft onder de armoedegrens en drie vierde daarvan leeft in plattelandsregio’s zoals de Ferghanavallei.

De bewoners van deze armere plattelandsregio’s hebben van de overheid geen toelating om te verhuizen naar de steden en zo hun kansen te vergroten. Veel mannen uit deze gebieden gaan dan ook werken in Rusland of Kazakhstan.

Een ander probleemgebied is Karakalpakstan, een autonome republiek binnen Oezbekistan. De bevolking leefde hoofdzakelijk van de visvangst in het Aralmeer en is dus zwaar getroffen door het verdwijnen van het Aralmeer. De armoede en werkloosheid in de regio zijn groot en er is al sinds de jaren negentig een sterke separatistische beweging.

De Oezbeekse economie is een van de meest stabiele en sterkst groeiende economieën ter wereld.

Er zijn enorme economische verschillen tussen de stad en het platteland in Oezbekistan, maar toch is de Oezbeekse economie een van de meest stabiele en sterkst groeiende economieën ter wereld. In 2014 groeide het bbp met 8,1 procent. Dat Karimovs beleid wel voor een stabiele politieke situatie zorgt in Oezbekistan, maakt het land aantrekkelijk voor buitenlandse investeerders.

Bovendien ligt Oezbekistan op een kruispunt tussen Oost-Europa, Azië en het Midden-Oosten, waardoor verschillende afzetmarkten binnen handbereik liggen. Daarnaast is het land rijk aan grondstoffen, waaronder olie, gas, koper, goud en katoen, en ligt de productiekost er laag.

Oezbekistan trekt zelf ook actief buitenlandse investeerders aan door een aparte regeling voor hen te voorzien die hen grotendeels vrijstelt van het betalen van belastingen.

Oezbekistan zelf bleef grotendeels gespaard van de economische crisis omdat het maar in beperkte mate afhankelijk was van buitenlandse markten. Het land is ook wat graanproducten en energie betreft volledig zelfvoorzienend, waardoor de stijgende prijzen van deze producten geen impact hebben.

Of het met de economie in stijgende lijn zal blijven gaan, is wel de vraag. Oezbekistan moet het hoofd blijven bieden aan regionale spanningen en heeft ook grote leningen aangegaan voor investeringen die het moet terugbetalen.