Van naderbij bekeken

Op de oevers van de Zambezi maakt deze muziek deel uit van de cultuur van het Tongavolk. De vaardigheid wordt van generatie op generatie doorgegeven, met kleine veranderingen wanneer individuele muzikanten een persoonlijke noot toevoegen of wanneer een bijzondere gelegenheid een aangepaste compositie vereist. De muzikanten zijn echte kunstenaars die op feesten en muziekfestivals spelen en op regionale en intercontinentale tournee gaan. Er loopt uitwisseling met avant-gardekunstenaars uit Oostenrijk, die met verbazing vaststellen dat hun ‘moderne’ experimenten heel erg lijken op de composities en de uitvoeringen van de Tonga’s.

Wanneer in verband met Afrikaanse culturen het woord ‘traditioneel’ valt, wordt de betekenis dikwijls verkeerd geïnterpreteerd als ‘niet modern’. Maar alle muziek heeft voorlopers in tradities en stijlen van de vorige eeuwen, of het nu om Mozart, Coltrane of Eminem gaat. Verkeerde opvattingen over kunst in de Afrikaanse samenleving ontstaan dikwijls door een gebrek aan kennis. Het voorbeeld van de muziek van de Tonga’s kan duizendvoudig herhaald worden, met voorbeelden uit de verschillende regio’s van Afrika. Bovendien is dit maar één voorbeeld van de muziekcultuur van dit volk. Zij luisteren naar Mozart op de radio, spelen cd’s met Amerikaanse popmuziek of Zuid-Afrikaanse jive uit de townships en luisteren met hun buren naar mbira. Hun muzikanten lijken verbazend veel op muzikanten overal ter wereld: hun manieren om zich in hun muziek uit te drukken, zijn niet statisch. Reizigers in vliegtuigzetels horen de muziek niet die op de grond gespeeld wordt en de ingeblikte muziek die ze via hun koptelefoon horen, is niet noodzakelijk beter, alleen maar anders.


Diversiteit

Waar moeten we beginnen als we een schets willen maken van de buitengewone rijkdom en diversiteit van de cultuur in ons intens levend continent? Als we met de muziek beginnen, stellen we vast dat elk land een sterke, unieke en dynamische muziekscène heeft. Daardoor kent Afrika een brede waaier van stijlen en vormen. Musici van de Kwasa Kwasa uit Congo doorkruisen het continent om overal concerten te geven. In Dakar dansen de jongeren in de nachtclubs op de klanken van talloze groepen. Het Soweto String Quartet geeft concerten in Johannesburg, de stem van Oum Kalsoum is overal in Cairo te horen en de stemmen van de zangers van de Cool Crooners klinken heel harmonieus samen in een bar in Bulawayo. Sommigen vinden hun inspiratie in lokale tradities, anderen ontlenen elementen aan elke muzikale expressie die bij hun persoonlijkheid past: hip hop, blues, reggae, klassieke muziek of rock.

Het wordt nu algemeen erkend dat de hedendaagse muziek van over de hele wereld heel veel te danken heeft aan de Afrikaanse ritmes en instrumenten. Niet enkel hebben jazz, rock en pop hun wortels in Afrika, talloze andere ontwikkelingen in ons continent vinden hun weg naar andere werelddelen. De belangstelling voor de zogenaamde wereldmuziek en de aanwezigheid van vele Afrikaanse gemeenschappen in de westerse landen staan er borg voor dat deze ontwikkelingen in de toekomst nog sterker zullen worden. Er zijn in Afrika minder concertzalen dan in de westerse landen en er worden ook minder cd’s verkocht, maar muziek heeft haar eigen manier van reizen. Groepen en gemeenschappen maken liever hun eigen muziek in plaats van naar gestandaardiseerde producten te luisteren. Voor de liefhebbers van Afrikaanse muziek is er gewoonweg te veel om naar te luisteren.


Diepgang en rijkdom van lokale culturen

Lokale culturele tradities hebben een grote betekenis en vertegenwoordigen een enorme rijkdom. Afrika heeft iedereen met een eerlijke belangstelling een schat aan unieke culturele tradities te bieden. De onverdraagzame en neerbuigende benadering van de koloniale machten heeft uiteenlopende effecten gehad op de Afrikaanse culturen. Sommige kunstvormen gingen ondergronds en werden sterker, andere verzwakten. Maar de diepe wortels van vele praktijken hebben weten te overleven en vormen een rijke voedingsbodem voor de moderne stijlen.

De voorbije decennia hebben wij meer vertrouwen gekregen in ons vermogen om met Afrika’s veelvormig verleden om te gaan en de ontelbare bestaande vormen om te zetten in hedendaagse kunstuitingen. Auguste Ouedraogo is een jonge choreograaf uit Burkina Faso die werkt met rituelen en ritmes van de Mossi’s. Hij zegt “het is nodig dat ik weet wat mijn volk is en was, vooraleer ik kan nadenken over wat het moet worden.” Kunstenaars die uitblinken in de vertolking van traditionele Afrikaanse tradities verwerven een groot prestige en dat bevordert het behoud en de overdracht van traditionele cultuuruitingen over het hele continent. Het Internationaal Festival voor Verhalenvertellers en Griots in Kinshasa en Brazzaville draagt ertoe bij dat de orale gemeenschapsculturen hun belang behouden in een moderne context. Het Nationaal Instrumentaal Ensemble uit Guinea leert een nieuwe generatie van muzikanten traditionele instrumenten bespelen als de kora, de krin, de balafon, de n’goni, de gongomah en de gne gne.

Uitwisselingen met kunstenaars uit andere delen van Afrika leiden tot toenemend respect en belangstelling voor ‘intracontinentale’ kunst. Onze scheppende kunstenaars kijken minder naar het Westen en maken steeds meer gebruik van de complexe elementen van hun eigen context. Ze zijn er niet op gebrand ‘Afrikaans’ of ‘modern’ te zijn. De impact van hun werk en het vermogen om het publiek aan te spreken en te raken, is voor hen doorslaggevend. Ook het theater is een kunstvorm met diepe wortels in Afrika en een grote verscheidenheid van oude en hedendaagse uitdrukkingsvormen, van ernstig drama tot komisch melodrama, van politieke satire tot romantische musicals. Theatermakers maken gebruik van de explosief groeiende schat aan lokaal geproduceerde televisiedrama’s en soap opera’s. In Nigeria worden traditionele verkleedpartijen gebruikt om hedendaagse situaties uit te beelden en daagt Wole Soyinka zijn publiek uit met zijn producties en geschriften.

Elke samenleving moet geconfronteerd worden met haar eigen beelden, ze moet nadenken over haar eigen cultuur, die cultuur herbeleven en er verhalen over vertellen. Het leidende principe van Imagine, het filminstituut van Gaston Kaboré in Burkina Faso, is dat de film het volk zelfvertrouwen kan geven om zijn eigen realiteit onder ogen te zien, om de uniciteit en de gelijkenissen met andere culturen te zien en de eigen uitdagingen voor ontwikkeling te formuleren. Het Forut-trainingcentrum voor videofilm in Senegal is een van de vele voorbeelden van Afrikaanse initiatieven om documentaires te maken en de Afrikanen een historisch en cultureel ingebedde visie op hun realiteit te bieden.

Het aantal performancedichters neemt in sneltreinvaart toe en voor hedendaagse politieke bijeenkomsten of plechtigheden wordt opnieuw een beroep gedaan op makers van huldedichten. Dat gebeurde onder andere ter gelegenheid van de inauguratie van president Mbeki in Zuid-Afrika. Deze praktijk brengt de poëzie terug in de Afrikaanse publieke ruimte. Onze cultuur wordt nu gemaakt door een generatie van kunstenaars die zich thuis voelen en trots zijn op hun culturele erfenis en die de betekenis van de traditie naar waarde schatten.


Musea en het cultureel patrimonium

Ons zelfbewustzijn en trots worden verrijkt door de terugkeer van geroofde kunstschatten, zoals de prachtige obelisk van Axum naar Ethiopië in 2005. Afrikaanse museumverantwoordelijken zijn nu in het hele continent actief bezig met het behoud van onze cultuurschatten. Er worden ‘huizen van de herinnering’ geopend. Dat zijn plaatsen waar onderzoek verricht wordt en identiteiten opnieuw vorm krijgen, maar waar tegelijk ruimte is voor onderwijs en participatie van de bevolking. Het District Six museum in Kaapstad brengt een interactief schouwspel waarin de toeschouwers de herinneringen aan de apartheid en de gedwongen verplaatsing van de lokale multiculturele gemeenschap kunnen herbeleven. Het museum bevordert respect voor waardigheid, identiteit, continuïteit en het vreedzaam samenleven van rassen. Dit is een veelbelovende manier om het verleden te verwerken en in contact te treden met anderen om na te denken over de toekomst van Afrika.

Nog een ander voorbeeld is het House of Wonders, vroeger een paleis van de sultan van Zanzibar, dat nu met veel vakkennis en lokale materialen en middelen is omgevormd tot een museum. Het werd dit jaar geopend. De rijke collectie bevat voorwerpen en afbeeldingen over de dhow-cultuur van de Indische Oceaan, de architectuur van Stone Town op Zanzibar, de industriële geschiedenis en het achttiende-eeuwse commerciële rijk op het eiland, de Swahili-beschaving en de hedendaagse cultuur. Het museum is een belangrijke ontmoetingsplaats en heeft een grote invloed op de lokale gemeenschap. Het speelt bijvoorbeeld ook een rol in het Internationaal Filmfestival van Zanzibar. De toewijding, vakkennis en zorg voor de verrijking van de gemeenschap die al deze initiatieven kenmerken, zijn een bron van trots en hoop voor het behoud van Afrika’s culturele erfenis.


Intercontinentale uitwisselingen en multi-etnische openheid

Andere belangrijke ontwikkelingen zijn de toenemende interactie en samenwerking tussen landen in Afrika en het groeiend multi-etnisch bewustzijn en de toenemende tolerantie. Natuurlijk zijn er op dat vlak ook moeilijkheden, zoals overal in de wereld. In België is de spanning tussen de Vlaamse en de Waalse ‘volksstammen’ ook merkbaar en ‘religieuze stammen’ hebben elkaar in Noord-Ierland gedurende meer dan honderd jaar uitgeroeid. Elke generalisatie vanuit het vliegtuigperspectief is een overdrijving. Interetnische vriendschappen en huwelijken zijn overal gewoon en aanvaard. In Hotel Rwanda, zowel in het boek als in de film, worden interessante opmerkingen gemaakt over solidariteit tussen mensen en over het ontbreken van solidariteit.

In Afrika hebben elk jaar heel wat culturele festivals, biënnales en kunstmanifestaties plaats. Sommige hebben al een lange traditie en de vermenigvuldiging van de manifestaties tijdens de laatste jaren moet tot vreugde stemmen. Overal is er activiteit en worden initiatieven genomen, van het 41ste Internationaal Festival voor Muziek en Film in Carthago – een van de belangrijkste festivals in de Arabische wereld, in Afrika en in de wereld met 7.500 toeschouwers in een amfitheater dat verschillende beschavingen heeft gediend – tot het nieuwe Wereld Cultuurfestival voor de Jeugd in Ghana in 2005, georganiseerd door het Ateteben African Dance Ensemble.

Het Internationaal Filmfestival van Durban presenteerde dit jaar een indrukwekkend overzicht van films uit Senegal, Angola, Marokko en Egypte. Daarnaast was er ook een overzicht van drie generaties filmmakers uit het filmgekke Burkina Faso. Er was werk te zien van de legendarische Idrissa Ouadraogo, van Dani Kouyate en van nieuwkomer Appoline Traoré. Een van de grootste sterkten maar tegelijk ook oorzaak van veel problemen, is de Afrikaanse openheid voor andere volkeren en culturen. In Durban werden ook films vertoond uit India, Japan, Korea, China en andere landen. Afrika heeft geen enkele reden om te klagen over een tekort aan filmmakers en films, want naast de al vermelde initiatieven zijn er ook nog Quintessence, een internationaal festival in Ouidah in Benin, en FESPACO, een panafrikaans festival voor film en televisie in Ouagadougou, de hoofdstad van Burkina Faso.

Tijdens het vijfde Woestijnfestival in Essakane in Mali, in januari van dit jaar, traden groepen van over de hele wereld op. Het festival heeft zijn wortels in traditionele Toeareg-feesten als Takoubelt en Temakannit, maar verwelkomt de wereld nu met een explosie van culturele creativiteit en expressie. Internationale boekenbeurzen, schrijvers met mondiale status en bekendheid en de opname van literatuur uit heel Afrika op de leeslijsten voor het onderwijs en in academische curricula zijn nog andere positieve tekenen.


Gender

Zoals overal elders in de wereld zien we ook in Afrika een langzame maar positieve evolutie in de houding tegenover vrouwen in de kunst. In vele landen zijn vrouwen vandaag actief op deelgebieden van de kunst die tot voor enkele tientallen jaren voor hen ontoegankelijk waren. Twee voorbeelden om dit te illustreren: Nuit des Ebènes, een filmfestival in Dakar, legde in 2004 sterk de nadruk op de rol van vrouwen in de audiovisuele media, en in het Verenigd Koninkrijk won een vrouw de Turner Prijs voor visuele kunst.

De invloed van Afrikaanse vrouwen groeit, als uitstekende individuele kunstenaressen, als eigenaars van kunstgalerijen of directeurs van festivals, als juristen die wetten ter bevordering van de cultuur opstellen, als leraren en mentoren, als ministers, uitgevers en promotoren. Aminata Traoré, sociologe, kunstenares en voormalig minister van Cultuur in Mali, is een van de meest bekende leiders van de strijd tegen de negatieve impact van het neoliberaal kapitalisme op de culturele diversiteit. Haar niet mis te verstane kritiek op corrupte regeringen en afhankelijkheid van donoren, haar inzet in het Forum voor een Ander Mali en haar bijdragen aan het Internationaal Netwerk voor Culturele Diversiteit werken inspirerend. De strijd voor gelijke participatie van vrouwen in het culturele leven is een harde en lange strijd, maar er zijn belangrijke realisaties en de steun groeit, ook van mannen, zoals blijkt uit Moolade, de prachtige nieuwe film van Ousmane Sembène.


Een uiteenlopend publiek aanspreken

Er worden veel inspanningen geleverd om een zeer uiteenlopend publiek aan te spreken. Het Senegalese Kaay Fecc-festival voor dans biedt gratis voorstellingen voor iedereen, met performances en optredens in chique zalen en op pleinen in arbeiderswijken. De optredens genieten ruime belangstelling en veel directe reacties van het publiek. Het festival vervult daardoor een belangrijke sociale functie. Een ander voorbeeld is de Keniaanse choreograaf Opiyo Okach. Hij ziet de participatie en opvoeding van het publiek als een essentieel onderdeel van zijn voorstellingen en gebruikt elementen uit de cultuur van de dorpen om zijn publiek te interesseren. Ook de initiatiefnemers van het Filmfestival van Durban willen heel graag een nieuw en eventueel gemarginaliseerd publiek bereiken. Zij verlaten de begane paden en vertonen films in townships, waar filmzalen onbekend zijn, in vormingsinstellingen en zalen waar lokale verenigingen samenkomen. Zij vertonen zelfs films op een groot opblaasbaar filmscherm op het strand van Durban.


Vernieuwingen in de opleiding

Opleiding is zeker in de kunst een heel ambigu proces. Afrika heeft zeker behoefte aan meer opleidingsmogelijkheden voor kunstenaars, maar de geïnstitutionaliseerde opleidingssystemen in het Westen kennen hun eigen problemen. Vele ‘over-opgeleide’ kunstenaars zoeken hun inspiratie in de zogenaamde onderontwikkelde landen. Een gebrek aan formele opleiding heeft nadelen, maar laat de kunstenaar ook een grotere vrijheid. Waar formele opleidingskanalen ontbraken, zijn vernieuwende methoden ontstaan om artistieke vaardigheden tot ontwikkeling te brengen. In alle disciplines worden over heel Afrika workshops georganiseerd, waar sterk gemotiveerde jongeren en ervaren masters samenkomen om te experimenteren en technieken en ideeën uit te wisselen. Deze experimenten worden nu zo sterk gewaardeerd dat steeds meer westerse kunstenaars interesse betonen om eraan deel te nemen en aldus in contact te komen met vitale en niet-geïnstitutionaliseerde vormen van het scheppen van kunst.

Bijna alle festivals in Afrika organiseren opleidingsactiviteiten. Op het Filmfestival van Durban in 2005 namen regisseurs, acteurs en persoonlijkheden uit de filmindustrie deel aan cursussen en seminaries waar nieuwe technieken voor video, animatiefilm en acteren bestudeerd werden. Er was ook een workshop voor beginnende filmmakers die verbonden zijn met volksorganisaties. Een andere ontwikkeling is de groeiende aandacht voor directe overdracht. Kunstenaars ontwijken de academische methoden en treden in direct contact met hun leerlingen. Persoonlijke ontwikkeling wordt aangemoedigd. De danser Salia Sanou zegt: “direct contact is de voortzetting van een idee en een zekere visie, een visie die mettertijd tegelijk persoonlijker en collectiever wordt. Het is essentieel dat kunstenaars kunnen communiceren door te scheppen, door over te dragen wat zij zelf ontvangen en verwerkt hebben.” Verschillende danskunstenaars hebben programma’s om vaardigheden door te geven aan een nieuwe generatie: Germaine Acogny’s Ecole des Sables in Toubab Dialaw, de Company Gaara van Opiyo Okach in Nairobi en Studios Kabako van Faustin Linyekula in Kinshasa. Okach heeft tournees en cursussen in meer dan twintig Afrikaanse landen achter de rug.


Mengen en combineren

Veel Afrikaanse kunstenaars volgen een opleiding en reizen rond in het Westen en keren daarna naar hun land terug en brengen nieuwe ideeën mee. Opiyo Okach studeerde theater en mime in Groot-Brittannië en keerde daarna terug naar Kenia, waar hij de Company Gaara en de Gaara Dance Foundation oprichtte om jonge dansers te vormen en hun een kans te geven oorspronkelijk werk op te voeren. Hij legt uit: “Ik voelde de behoefte om in mezelf iets nieuws te vinden dat verschillend is van alles wat ik elders geleerd had en ik wilde die ongekende mogelijkheden exploreren, zeker in een stad als Nairobi, die een complexe en moeilijke verhouding heeft met de traditie.” Hij begint met het onderzoeken van specifieke Oost-Afrikaanse rituelen of danstradities en vermengt dan elementen daarvan met zijn eigen moderne psyche en ervaring. Dat resulteert in vloeiende bewegingen die het aanvoelen van de moderne mens tot uitdrukking brengen. Door zijn werk te verankeren in de lokale cultuur en die cultuur op een moderne manier te interpreteren, maakt hij zijn dans toegankelijk voor een breed publiek en stimuleert hij diepgaande intellectuele reflectie. Door zijn debatten en workshops levert hij een significante bijdrage tot de hedendaagse Oost-Afrikaanse culturele identiteit.

In tegenstelling tot de westerse traditie, waarin pure disciplines en strikte afscheidingen en categorieën benadrukt worden, verkiezen Afrikaanse kunstenaars hun eigen traditie, waarin de combinatie van vorm en discipline en de participatie van het publiek centraal staan. Het Senegalese dansfestival Kaay Fecc vermengt welbewust hedendaagse Afrikaanse en Europese dans, gemaskerd theater en dans, cabaret en vertelling, ‘bewustmakingsdans’ en neotraditioneel ballet. De cultuur bloeit en ontwikkelt door deze openheid voor andere invloeden en ervaringen.

Kunstenaars keren naar hun land terug

Gedurende vele jaren leek het alsof Afrika ook in de artistieke wereld de negatieve gevolgen van de braindrain moest ondergaan. De rijke landen lokten de creatiefste scheppende talenten aan. Maar nu worden kunstenaars van overal ter wereld aangetrokken door de Afrikaanse creativiteit en vitaliteit. Het prestige van lokale tradities en vormen groeide. Dit stimuleerde de opleiding en productie en tegelijk bleven lokale culturele rijkdommen bewaard. Vele kunstenaars keerden om uiteenlopende redenen naar hun land terug. Wie nu in Afrika werkt, blijft aan het werk, zelfs als er een interessant aanbod komt om te emigreren.

Rashid Diab, een visueel kunstenaar uit Soedan, is na verschillende succesvolle tentoonstellingen in Europa naar zijn land teruggekeerd. De bekende filmmaker Gaston Kaborè heeft zich ertoe verbonden de professionele filmmakerij in Burkina Faso te bevorderen. Danseres en choreografe Germaine Acogny blijft trouw aan Senegal, ondanks talloze en verleidelijke aanbiedingen. Deze kunstenaars behouden hun internationale faam en leiden tegelijk nieuwe generaties op. Zij zijn positieve rolmodellen, spelen een rol als talentenscouts en promotoren en scheppen gelegenheden voor regionale en internationale bijeenkomsten.

Een groeiend aantal kunstenaars verdeelt zijn tijd tussen Afrika en het Westen. Zij brengen een stroom van ideeën, producties, contacten en uitwisselingen in twee richtingen tot stand. Dit is een interessante en opwindende ontwikkeling die veel goeds voor de toekomst laat vermoeden. De reeds genoemde danser en choreograaf Opiyo Okach heeft een internationale reputatie opgebouwd door zijn prachtige timing, subtiele bewegingen, de eenvoud en elegantie van zijn improvisaties. Hij behoudt zijn plaats in het internationale circuit door zijn tijd te verdelen tussen Kenia en Frankrijk.

Van groot belang ook is het toenemend aantal seminars over cultuur die in Afrika georganiseerd worden. Het belang van theorievorming en kunstkritiek worden nu algemeen erkend. De lijst van diepgaande onderzoeken, publicaties en conferenties wordt steeds langer. Onder impuls van academici en praktijkmensen die verbonden zijn aan prestigieuze universiteiten in het Westen, groeit het inzicht dat het van belang is in Afrika te verblijven als men Afrika bestudeert. Manthia Diawara van de Universiteit van New York en Mbye Cham van de Howard Universiteit in Washington leidden onlangs in Dakar een zomercursus over de geschiedenis, de theorie, de esthetica en de kritiek van de Afrikaanse film van 1960 tot vandaag. Daarin werd ook gezocht naar het verband tussen film en creatieve ontwikkelingen in de literatuur en de orale tradities. De lesgevers waren vooraanstaande onderzoekers, filmmakers, schrijvers en andere kunstenaars uit Senegal, Gambia, Guinee, Nigeria, de Verenigde Staten, Kameroen en Burkina Faso.


Veerkracht en flexibiliteit

Er zijn genoeg redenen om bewondering te hebben voor de veerkracht en flexibiliteit van de kunstvormen en culturele instellingen in Afrika. Zimbabwe is een klein land, dat vooral bekend lijkt door de dictatoriale acties van de opeenvolgende regeringen. Maar toch is zijn Internationale Boekenbeurs van groot belang voor de Afrikaanse literatuur. De jaarlijkse bijeenkomst trekt lokale, Afrikaanse en internationale uitgevers en boekverkopers aan, ze biedt gelegenheid om tijdens debatten en conferenties van gedachten te wisselen over het auteursrecht en de illustratie van boeken en om schrijvers uit heel Afrika te eren. De organisatoren hebben nu te kampen met onvoorstelbaar grote moeilijkheden, maar het blijft een feit dat de boekenbeurs niet meer weg te denken is uit het culturele leven van Zimbabwe. Het zal moeilijk blijven totdat de politieke janboel opgelost is, maar de beurs behoudt haar naam en faam en draagt bij tot de groei van succesvolle groepen als de Budding Writers en de Zimbabwe Women Writers, twee groepen die vooropgaan in de strijd voor democratie.

De politieke repressie in het vroegere Rhodesië leidde tijdens de bevrijdingsoorlog tot een fenomenale ontwikkeling van politieke liederen en muziek. Bij de onafhankelijkheid in 1980 vond deze muziek nog meer bijval en nu het land opnieuw een repressieve regering heeft, gaan de muzikanten opnieuw ondergronds of naar het buitenland, maar ze blijven zingen. Een politiek moeilijke omgeving vormt een uitdaging en leidt tot verandering. Sommige initiatieven, zoals de Biënnale van Johannesburg, blijven slechts korte tijd bestaan, maar vormen toch een aanmoediging voor anderen. In 2006 zal Angola een nieuwe biënnale organiseren. De snelle opeenvolging van initiatieven kan voor sommigen een bezwaar zijn, maar anderen vinden dit een aangepast antwoord op een veranderende context en een poging om verstarring te vermijden.

De vele vormen van humor op het continent zijn een teken van weerbaarheid en uitdaging van het gezag. Cartoonisten als Tony Namata, Zapiro en Gado leveren elke dag hilarische commentaren op politici en publieke personaliteiten. In Egypte is humor een gewaardeerde karakteristiek van de nationale identiteit. De carrière van de schrijver van satirisch toneel Lenin El-Ramy overspant nu al meer dan veertig jaar. In zijn 34 stukken gebruikt hij een hele reeks van technieken, van farce over groteske en drama tot absurd theater. Hij combineert intellectuele diepgang met ontspanning. Stand-up comedians zijn ook heel populair. Welke uitdrukkingsvorm ze ook kiezen, ze laten geen enkel heilig huisje overeind, bekritiseren de zeden van de samenleving, confronteren mythen en diepgewortelde conventies en komen op voor de vrijheid van denken en van meningsuiting.


Het zakenleven en de wetgeving

Een andere positieve trend is de nuchtere en zakelijke benadering van de culturele productie. African Books Collective (ABC) is een organisatie van Afrikaanse uitgevers die de boekproductie wil bevorderen en door middel van beurzen het schrijverschap aanmoedigt. Haar ledental is gegroeid van zeventien in 1989 tot 120 twintig in 2005. Zij verdeelt meer dan 1800 titels, meestal in het Engels, soms in het Frans of Swahili. Met een bewonderenswaardige aandacht voor eerlijke handel laat zij 55 procent van de netto verkoop naar de auteurs gaan. ABC stelt zichzelf garant voor bankleningen aan uitgevers en Afrikaanse banken raken stilaan geïnteresseerd in de financiering van uitgevers.

In de organisatie van festivals worden moderne methoden van marketing, management en administratief beheer niet meer geschuwd. Market for African Performing Arts uit Ivoorkust is een combinatie van een forum voor zakelijke deals, een ontmoetingsplaats voor kunstenaars en een festival voor theater, dans en muziekgroepen van over heel Afrika. In Tunis telt de Fair of Artisanal Creation meer dan 650 exposanten en boven de 100.000 bezoekers. PANSA, het Performing Arts Network of South Africa,en BASA, Business and Arts South Africa, organiseerden onlangs een nationale bijeenkomst. De twee lanceerden ACMASA, Culture Marketing Association of South Africa, een organisatie die opleiding, mentorschap, uitwisseling van informatie en belangenbehartiging voor alle kunstenaars op zich wil nemen.

In Burkina Faso biedt het filminstituut van Gaston Kaboré opleidingen voor alle beroepen uit de filmindustrie. Nollywood uit Nigeria is een verbazingwekkende innovatie op het vlak van de productie van videofilms, die in heel wat landen belangstelling geniet. In de distributie van kunst wordt gezocht naar vernieuwende technieken, die vruchten beginnen af te werpen. In sommige landen verzekert een combinatie van subsidies en wetgeving dat de televisiestations een bepaald percentage Afrikaanse films uitzenden en dat Afrikaanse verdelers van video’s een ruimer publiek kunnen bereiken. Andere positieve factoren op dit gebied zijn het ontstaan van particuliere televisiezenders, de opkomst van productiemaatschappijen die in onderaanneming werken, nieuwe onafhankelijke verenigingen van producers en de groeiende markt voor Afrikaanse culturele producten.


Regeringen

Er is op de hele wereld geen enkele culturele sector die geen problemen heeft met de regering. Afrika vormt op die regel zeker geen uitzondering, maar er zijn ook positieve trends. De Afrikaanse regeringen erkennen meer en meer dat cultuur een belangrijke plaats inneemt in de economie en de internationale relaties. Als er op een verstandige manier met politici wordt onderhandeld, moet dat uitmonden in meer steun voor culturele producties, een betere toegang tot ondersteunende diensten en een hogere status voor de culturele sector. De Zuid-Afrikaanse regering verleent steun aan diverse culturele sectoren. De filmindustrie ontvangt aanzienlijke subsidies voor de productie van speelfilms van langere duur en voor gemeenschappelijke producties met andere Afrikaanse landen, ook in het Franstalige deel van Afrika. Er zijn plannen voor de oprichting van een faciliteit voor het dubben van films, om de distributie op het continent te vergemakkelijken.

Regeringen maken betere wetten om de lokale cultuurindustrie te beschermen en te bevorderen. In verschillende landen wordt gewerkt aan wetten voor audiovisuele producties. Juristen en activisten ijveren voor de goedkeuring of verbetering van nationale wetten op het intellectueel eigendomsrecht, met de bedoeling buitenlandse monopolies te verhinderen. Er worden ook inspanningen gedaan om diefstal en smokkel van waardevolle culturele goederen tegen te gaan. Verlichte regeringen en activisten uit de culturele sector werken samen met UNESCO aan de Conventie over de Culturele Diversiteit. Zij doen voorstellen om op continentaal of subcontinentaal niveau goede regulerende initiatieven te nemen, met name in de Afrikaanse Unie en in SADC, de Zuidelijk Afrikaanse Gemeenschap voor Ontwikkeling. In verschillende landen krijgen instellingen voor de verdediging van de professionele belangen van de kunstenaars stilaan vorm. Sociale voorzieningen voor kunstenaars en beroepsorganisaties of vakbonden staan nog in de kinderschoenen, maar ook op dat vlak gaat de evolutie de goede kant uit.


Nieuwe technologieën

De nieuwe technologieën hebben een positieve impact op de Afrikaanse culturen. Een recente grote stap voorwaarts was de invoering van Swahili als computertaal. Hopelijk zullen nog andere Afrikaanse talen volgen. De toegang tot het cultureel patrimonium van de wereld moet voor iedereen open staan en taal is meestal een belangrijke hinderpaal. Een verbeterde continentale en intercontinentale communicatie via het internet en de mogelijkheid om beelden, muziek of teksten elektronisch te versturen, draagt bij tot een grotere bekendheid van de Afrikaanse kunstenaars. De mobiele telefoon is ook positief, zeker in landen waar vaste lijnen schaars zijn. Andere positieve trends op dit gebied zijn internetcafé’s en gespecialiseerde websites als www.arthrob.co.za en www.africancolours.net. Zij bieden nieuws, kritische besprekingen, ruimte voor contacten en gelegenheid tot verkoop via het web.

Digitale productie, bewerking en distributie via satelliet en internet zijn minder duur dan de oude, conventionele verdeelkanalen. De digitale technologie biedt schaalvoordelen, vereist minder ruimte en minder behandelingstijd. Deze technologie is lichter, gemakkelijker en goedkoper en biedt kansen voor de verspreiding van lokale kunst. Zij vergroot ook de mate van vrijheid en zelfstandigheid van de kunstenaars en laat meer experimenten met inhoud en effecten toe – in de Afrikaanse context zijn dat belangrijke voordelen. We citeren nogmaals Opiyo Okach: “ik zie niets verkeerds in collages van voorouderlijke rituele gebaren en digitale technologie.” Tien jaar geleden was het draaien van een film in Dakar een uitzonderlijke gebeurtenis, vandaag is er wel altijd iemand ergens aan het filmen.


Kunst en sociale ontwikkeling

Een van de sterke kanten van de cultuur in Afrika is de band met de sociale ontwikkelingen. Onder de recente initiatieven vermelden we het Rwandese festival van de minifilm, met voorstellingen in Kigali, Butare, Kibungo, Umatara, Cyangugu en Ruhengeli. De klemtoon lag er op verzoening, preventie van conflicten en wederzijds begrip. De films werden vertoond in publieke vergaderzalen, scholen, jeugdcentra en op straat op kruispunten en in vluchtelingenkampen. In de Senegalese stad Mbour werd in het centrum voor lichamelijk gehandicapten het Takku Ligey-ballet opgericht. Vijfentwintig kunstenaars maken er deel van uit, zowel validen als mindervaliden. Hun buitengewone professionele bekwaamheden en hun krachtige sociale boodschap hebben hun terecht grote faam opgeleverd en veel goeds gedaan voor de integratie van mindervaliden.

Een ander treffend voorbeeld vinden we in de sociale en culturele activiteiten van de voetbalclub uit Mathare Valley. De club organiseert activiteiten voor jongeren en wordt geleid door jongeren. Hij telt meer dan 14.000 leden, jongens en meisjes van alle leeftijden uit gemarginaliseerde bevolkingsgroepen en vluchtelingenkampen. Ze nemen er deel aan vormingsactiviteiten over gezondheid en lichamelijke opvoeding, sport en leiderschapsvorming. Ze worden ook ingezet voor de verbetering van de infrastructuur van de wijken en vormingssessies over hiv/aids en ze leiden een muziekschool en een atelier voor fotografie.

Ook elders worden ongewoon creatieve initiatieven genomen. In Dakar bracht de kunstenaar en milieu-activist Amadou Sow tien collega’s bijeen. Met zijn project Action Bottleboy Dakar wil hij plasticflessen een nieuwe bestemming geven en het publiek bewust maken van de toestand van het milieu in de stad. In Mozambique worden oude wapens gerecycleerd in beeldhouwwerken. Aminata Traoré mobiliseert de bevolking van Mali om kleine infrastructuurwerken uit te bouwen en kleine ondernemingen te starten. Zij benadrukt het belang van zelfvoorziening en doet een beroep op vaardigheden en materiaal die lokaal beschikbaar zijn. Op vele plaatsen tonen kunstenaars zich onvermoeibare tegenstanders van corruptie en zoeken ze in hun kunst naar geweldloze oplossingen om hun gemeenschap te ontwikkelen.


Internationale uitwisselingen en evenementen

Afrikanen worden steeds actiever in het internationale culturele circuit. De twee voorbije decennia groeide de aandacht en waardering voor de kwaliteit van het artistieke werk in Afrika. Onze musici en zangers reizen de wereld rond en kennen overal succes. In de beeldende kunsten krijgen de Afrikanen meer bekendheid, mede dankzij de zichtbaarheid van kunstenaars die in westerse landen leven en het werk van Afrikaanse curatoren en academici zoals Okwui Enwezor, Saleh Hassan en Simon Njami. Met hun activiteiten en geschriften hebben zij vele ogen geopend. Documenta XI in Kassel, het grootste Europese evenement op het gebied van de beeldende kunsten, stond onder leiding van een Afrikaans curator. Hij had niet alleen de leiding over de tentoonstelling maar slaagde er ook in vorm en inhoud te vernieuwen. Afrikaanse filmmakers krijgen naam en faam op de festivals van Cannes, Venetië en Rotterdam. Het National Film Theatre in Groot-Brittannië erkent Ousmane Sembène als een kunstenaar met een internationale reputatie en mondiale invloed.

Afrikaanse schrijvers krijgen ook steeds meer internationale erkenning. Afrika telt intussen vier Nobelprijswinnaars voor literatuur, een redelijk aantal winnaars van internationale prijzen als de Commonwealth Prijs voor Schrijvers. De Nigeriaan Ben Okri won met ‘De Hongerende Weeg’ (The Famished Road) de Britse Booker-prijs voor literatuur. In 2005 traden op het eerste Internationaal Literatuurfestival in New York de volgende Afrikaanse schrijvers op: Chinua Achebe, Chimamanda Ngozi Adichie, Breyten Breydenbach, Nurrudin Farah, Tsitsi Dangaremba, Achmat Dangor, Ngugi wa Thiong’o en Wole Soyinka.

Op de website van Poetry International vind de belangstellende nu ook Afrikaanse bladzijden en Afrikaanse dichters staan regelmatig op het programma van het Internationaal Poëziefestival van Medellin in Colombia, een stad met een slechte reputatie maar ook met het belangrijkste festival van en voor dichters en voor het volk. Als Afrikaanse auteurs naar Colombia reizen, bevestigen zij daarmee de groeiende samenwerking tussen de landen van het Zuiden. Voor ons Afrikanen ligt Azië aan onze oostelijke kust en Latijns-Amerika en de Caraïben aan de westelijke kust. De slavenhandel heeft er al bij al voor gezorgd dat er sterke banden bestaan met deze delen van de wereld. Het ontstaan van een Zuid-Zuidnetwerk is een van de belangrijkste vernieuwingen van de laatste jaren en houdt veel beloften voor de toekomst in.

We mogen niet vergeten dat al de hierboven genoemde ontwikkelingen de voorbije vijftig jaar zijn ontstaan, dat wil zeggen sinds het eerste Afrikaanse land zich kon vrijmaken van de controle van zijn kolonisator. Dat is een korte tijd en het afgelegde traject is daarom uitgesproken positief te noemen.


Een kwestie van weten

Breyten Breydenbach zei niet lang geleden: “het Noorden verkeert net zoals het Zuiden in grote verwarring, met even veel demagogische figuren en bewegingen als in het Zuiden, om de leegte te vullen die ontstaat door het gebrek aan impact op de realiteit.” Ondanks deze vaststelling, of juist omdat velen er blijkbaar behoefte aan hebben de eigen cultuur superieur te achten, blijft de neiging bestaan zich een beeld van een imaginair ‘Afrika’ te vormen. Die geborneerde visie is gebaseerd op gefragmenteerde informatie van de commerciële media, hoewel men weet dat deze media vooral de schandalen en problemen op de voorgrond plaatsen. Geld en spektakel zijn niet gelijk aan cultuur. De Zuid-Afrikaanse toneelschrijver merkte bitter op: “ze leven daar ook”. Waar een volk leeft, ontstaat cultuur, ongeacht de moeilijkheden die soms moeten overwonnen worden. Die cultuur is niet altijd zichtbaar in formele instituties of gestandaardiseerde consumptieproducten.

Het komt niet altijd in het nieuws, maar overal maken mensen muziek, scheppen ze beelden, leggen ze hun ervaringen vast in verhalen en uiten ze zichzelf in de dans. Zo ook in de dorpen en steden van de 52 landen in Afrika. De kunstenaars leggen getuigenis af over hun tijd. Terwijl ik dit artikel schrijf om een beeld te geven over wat er goed gaat in Afrika, zit een jonge kunstenaar vast in het zuidoosten van Zimbabwe. Hij heeft genoeg brandstof kunnen lenen om zijn schilderijen voor een tentoonstelling tot daar te laten vervoeren. Zijn huis werd verwoest in de door de regering aangemoedigde vernielingen van huizen in de steden, waardoor 700.000 mensen thuisloos werden. Hij weet dat weinig mensen in Zimbabwe het geld hebben omzijn werk te kopen maar toch schildert hij voort, omdat hij een kunstenaar is en omdat er zaken zijn die uitgedrukt moeten worden.

Noot
(1) Volgens van Dale betekent contrapuntisch dat de noten voor de begeleidende stem tegen, d.w.z. boven of onder die voor de eerste stem geschreven zijn. Contrapunt is de kunst om op een bestaande melodie een of meer melodieën te zetten die harmonisch samenklinken.

Barbara Murray stelt zichzelf altijd voor als een culturele activiste uit Zimbabwe.
barbara.murray@artlover.com