Elektrosmokkel: voorbij de dumping

Op de kaai van de Antwerpse Waaslandhaven staat een oude veewagen klaar om het schip naar Congo op te gaan. In de laadruimte zit een tweedehands personenwagen. Een scan van de douane heeft aangetoond dat naast de auto enkele tientallen oude beeldbuistelevisies en -monitoren gestapeld zijn, CRT’s in het jargon (van het Engels cathode ray tubes). De milieu-inspectie wordt erbij gehaald. Die stelt vast dat enkele toestellen stuk zijn en dat de rest zodanig slecht gestapeld is dat aanwending voor hergebruik onmogelijk is. Alles moet wel rechtstreeks bestemd zijn voor het stort.

De CRT’s worden als e-waste bestempeld en mogen de boot niet op. Een pv wordt opgesteld en het dossier gaat naar het parket. Tijdens een verhoor zegt de man die de lading wilde uitvoeren dat de CRT’s voor een kerk- en schoolgemeenschap bestemd waren, en dus niet voor de afvalberg. Aan de rechter om te beslissen.

Dit is vandaag een klassiek dossier — uit een recente rechtzaak — van illegale uitvoer van elektronisch afval, en daaruit mag meteen blijken dat het lang niet altijd even duidelijk is wat nu precies afval is, en wat legitieme uitvoer van tweedehands toestellen. Voor een aanzienlijk deel van wat we hier bij het vuilnis zetten, bestaat elders immers nog een grote markt.

De uitvoer van tweedehands elektro (tv’s, computers, koelkasten, enzovoorts) vanuit België gaat via Antwerpen hoofdzakelijk naar West-Afrika, van Mauritanië tot Gabon. Die transporten gaan vaak hand in hand — in de perceptie althans — met de illegale uitvoer van elektronisch afval. Werkt een toestel niet, of is het slecht gestapeld en onverpakt, dan is de uitvoer in principe illegaal. Er wordt vanuit gegaan dat het niet hergebruikt zal worden en dat bijgevolg de niet-waardevolle onderdelen (denk aan beeldbuisglas) gedumpt worden.

Uit gegevens van de douane en de milieu-inspectie blijkt dat ongeveer dertig procent van de afgedankte elektrische en elektronische apparaten, verscheept in containers en als bijlading in tweedehands voertuigen, in feite niet werkt. Dat gaat jaarlijks om zo’n 1.400 ton.

De uitvoer van afgedankte elektronica heeft verschillende gezichten. Enerzijds heb je Afrikanen die eenmalig een tweedehandsbestelwagen verschepen naar Afrika en die volstouwen met oude elektro, om zoveel mogelijk return te halen uit de verschepingskosten. Daarnaast zijn er bijvoorbeeld netwerken van families die enkele lokale elektrowinkeltjes bevoorraden met pc’s die ze in België hebben opgekocht van kleine bedrijven die nieuw materiaal hebben aangeschaft.

Afvaltraders

Aan de andere kant van het spectrum heb je echter de afvaltraders, die op een professionele manier elektronisch schroot verschepen naar lageloonlanden omdat het daar meer opbrengt en niet, zoals vaak wordt aangenomen, omdat het beter uitkomt die materialen achteloos te gaan dumpen omdat het hier te veel kost om ze te laten verwerken.

Wél is het zo dat de verwerking ervan vaak gebeurt in heel slechte omstandigheden, inclusief dumping van die onderdelen die echt niets meer opbrengen. Printplaten, bijvoorbeeld: in backyard recycling (primitieve, kleinschalige recyclage) worden die geweekt in een giftig zuurbad om onder meer het koper los te krijgen. Meestal zijn de arbeiders amper of niet beschermd.

Zo’n illegale e-schrootladingen worden vals gedeclareerd als tweedehandsgoederen, er zitten valse facturen bij, een hele lading rommel wordt in een container achter enkele lagen proper materiaal verstopt, en ga zo maar door. Daar komt het misdrijf in dit verhaal uiteindelijk op neer: fraude, kapotte televisies uitvoeren onder het mom van tweedehands, een lading e-schroot declareren als ander afval dat wel mag uitgevoerd worden.

Een valse bestemming aangeven is ook zo’n truukje: heel wat e-schroot gaat naar Zuidoost-China, terwijl er al jaren een invoerverbod op geldt. Dus wordt Hong Kong doorgaans als bestemming opgegeven. Meestal blijkt uit samenwerking met lokale autoriteiten dat het “recyclagebedrijf” in Hong Kong gevestigd is op pakweg de dertiende verdieping van een appartementsgebouw in het stadscentrum.

Onderzoeken naar het milieu van Chinese traders hebben zich in het verleden al eens in Louvain-la-Neuve afgespeeld, zo vernamen we van het parket van Dendermonde — bevoegd voor een stuk van de Antwerpse haven — omdat daar historisch een relatief grote groep Chinezen gevestigd is. Afgelopen juni nog werd een bedrijf uit Louvain-la-Neuve veroordeeld tot een boete van 5.000 euro omdat er in twee containers elektronisch afval voor China ook printplaten zaten (elektronisch afval zoals printplaten met edele metalen mag niet naar China verscheept worden, elektrische kabels en kunststoffracties uit afgedankte elektrische en elektronische apparaten mogen wel). In Kenia hoorden we ook van zo’n mysterieuze Chinese trader die een lokale informaticamarkt afschuimde op zoek naar printplaten.

Keten aan daders

Heel wat actoren in deze business werken op de grens van de illegaliteit. De situatie is dan ook bijzonder complex. In het ene land mag een bepaalde lading binnen, in het andere dan weer niet. Volgens commissaris Patrick Van Hecke van de federale gerechtelijke politie werkt aan grootschalige illegale uitvoer vanuit België bovendien een keten aan daders mee.

‘Er is de afvaltrader, de schroothandelaar (waar de afvaltrader zijn materiaal koopt, red.), de douanedeclarant, de agent die de goederen verscheept en dikwijls nog ook de transport- en expeditiebedrijven en op-en overslagbedrijven. Velen van hen kennen de werkelijke aard van de materialen en worden verondersteld voldoende kennis te hebben van wat mag uitgevoerd worden of wat niet. Maar iedereen knijpt voor elkaar een oogje toe, want het zijn allemaal klanten van elkaar.’

Op die manier voeden volgens een milieu-inspecteur ook erkende Belgische recyclage- of opslagbedrijven — al dan niet onbewust — illegale transporten.

Gebrek aan kennis bij overheden

Ook bij overheden en bedrijven ontbreekt het soms aan kennis over waar hun afgedankt materiaal heen gaat. Joep van Loon, directeur van Belgische marktleider in tweedehands ICT-materiaal Flection, beschrijft hoe hij niet zo lang geleden een deal verloor voor het recycleren van 10.000 CRT’s, omdat iemand de partij van onder zijn neus wegkocht bij het bedrijf dat er vanaf wilde.

Het kost geld om dat te verwerken in België ‘maar als je alleen maar de printplaat of de koperen spoel eraf haalt en de rest kan dumpen, dan kan je wel één euro betalen voor een CRT, zoals dat toen gebeurde. In dat geval hebben wij een deal verloren aan iemand die ze zogezegd ook ging recycleren, maar die er geld voor betaalde. Nou, dat kan niet. Als je CRT’s recycleert, en je er geld voor betaalt, dan ga je ze verkopen voor uitvoer. Zo zijn er legio voorbeelden. Het is een probleem in de hele sector.’

Iemand die bij zo’n openbare verkoop opdaagt en geld biedt voor een partij waarvan de verwerking geldt kost in plaats van opbrengt, zou dus alarmbelletjes moeten doen rinkelen. ‘In Europa hebben we een klein beetje boter op ons hoofd: we denken dat we wetgeving hebben, maar we hebben nagenoeg geen handhaving en we hebben ook te weinig voorlichting. Inkoopmanagers denken vaak dat ze zoveel mogelijk geld, financiële return moeten halen uit die materialen. Als iemand opdaagt en ze geld biedt en zegt dat ze die toestellen gaan recycleren, dan geloven ze die vaak. Dat gebeurt ook bij overheden.’

Topje van de ijsberg

‘Volgens mij ontdekken we maar een minimaal topje van de illegale afvalhandel’, zegt Patrick Van Hecke. ‘Er is te weinig aandacht voor het probleem, er zijn te weinig goederencontroles door de douane, er wordt te weinig capaciteit bij het parket vrijgehouden. Bij de politie wordt de milieuproblematiek stiefmoederlijk behandeld en miskend. Nochtans zijn de illegale winsten die met de illegale afvalhandel worden gerealiseerd enorm. De effecten van een grootschalig onderzoek zijn ook lange tijd voelbaar in het milieu van de traders, dat wordt rondverteld. Ze verplaatsen zich dan naar andere havens als Zeebrugge of Le Havre waar er nog minder controles worden uitgevoerd.’

Toch beent de handhaving bij: er is sprake van een groot lopend onderzoek, waarbij de winsten van illegale export het miljoen euro overstijgen.

Naast de mobiliteit van afvaltraders — port hopping, heet dat — is een ander belangrijk probleem voor de handhaving het onderscheid tussen tweedehands elektro en e-waste. Dat is lang niet altijd even duidelijk, zo blijkt. ‘Het is ook zo dat de definitie van wat nog bruikbaar is en wat niet, verschilt tussen Afrikanen en Europeanen’, zei milieu-inspecteur Bart Palmans tijdens een recente conferentie in Antwerpen over illegale uitvoer, georganiseerd door technologiesectorfederatie Agoria en de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM).

In strafzaken wordt het etiket afval steevast betwist. Is het dan niet mogelijk dat ladingen die niet voor het stort bestemd zijn, toch als afval bestempeld worden?

‘Uitvoer verbieden is niet meer zinnig’

‘Veel van deze wetgeving over transnationale afvaltransporten zijn tot stand gekomen in de jaren ‘80 en ‘90, toen er een enorm probleem van afvaldumping in ontwikkelingslanden bestond. Vandaag is de situatie geëvolueerd en is het lang niet altijd even duidelijk meer wat nu afval is en wat niet’, zegt Katharina Kummer Peiry. De Zwitserse schreef mee aan de Conventie van Bazel, een verdrag dat in 1992 tot stand kwam ter controle van internationale afvaltransporten. Tot vorig jaar was ze er ook directeur van.

‘Er is een enorm grote markt voor hergebruik en herstel maar Europese wetgeving verbiedt de uitvoer van niet-werkende toestellen. Dat is niet altijd even zinnig meer. Er is een markt voor herstel, maar als je dat verbiedt, dwing je die markt in de illegaliteit, waardoor het nog moeilijker wordt om te controleren.’

‘Bovendien is het zo dat veel dingen die makkelijk herstelbaar zijn, bij ons toch niet hersteld worden, terwijl dat elders wel zou gebeuren. Dus als je uitvoer daarvan nog eens verbiedt, krijg je eigenlijk een averechts effect waarbij je méér e-waste produceert dan als je het zou toelaten. Recyclage is goed, maar hergebruik is beter. De oplossing ligt in het aanpassen van de wetgeving, zodat die fracties die niet bestemd zijn voor het stort — materiaal dat niet hergebruikt wordt, mag er uiteraard niet door — toegelaten worden. Onder de juiste voorwaarden, natuurlijk, ik zou er nooit voor pleiten zomaar de regels af te schaffen.’

Onschuldige internetcafé-uitbaters

Eenzelfde geluid horen we bij de Amerikaan Robin Ingenthron. Via zijn recyclagebedrijf aan de Amerikaanse oostkust voert hij ook tweedehands computers uit naar onder meer Afrika. In het verleden werkte hij bij het Amerikaanse equivalent van de milieu-inspectie, waar zijn specialisatie e-waste was. Vandaag noemt hij zichzelf hergebruiksactivist, en sinds jaren houdt hij een geanimeerde blog bij over wat hij ‘wanpraktijken’ noemt in internationale e-wastehandhaving.

Hij is bevriend met enkele Afrikanen die tegen de lamp liepen voor het uitvoeren van “e-waste”, onder wie een Nigeriaan die een boete kreeg van 10.000 euro in de grootste Britse e-wastezaak tot nu toe. Volgens Ingenthron is de man ten onrechte beschuldigd en is ook nooit aangetoond dat zijn uitvoer voor het stort bestemd was. Ingenthron stelt dat Europese handhaving en Interpol te ver zijn doorgeschoten en nu ook ‘onschuldige internetcafé-uitbaters viseren, die het best weten hoe je een oude tv herstelt, en wat nu écht afval is en wat niet.’

‘Neem een stad als Lagos, in Nigeria. Daar wonen 20 miljoen mensen en men schat dat 7 miljoen huishoudens daar een tv hebben. Wanneer Greenpeace dan een e-wastedumpsite gaat filmen, en kinderen die kabels verbranden, gaat iedereen er automatisch van uit dat die rommel wel van Europa moet komen. Niemand staat erbij stil hoe die 7 miljoen tv’s wel eens een verklaring kunen zijn van wat ze filmen op de dumpsite. Die beelden van kinderen worden gebruikt om ons te doen geloven dat het afval wel van ons moet komen en dat hun situatie zal verbeteren als we hun ouders boycotten. Heel de e-waste non-profit gaat alleen maar ten bate van de grote shredders van de recyclage-industrie en planned obsolescence (te begrijpen als de constante vervanging van elektro-apparaten, in tegenstelling tot hergebruik, red.).”

Veel meer hergebruik dan dumping

Het lijkt te kloppen dat veel Afrikaanse landen inmiddels perfect in staat zijn zelf hun elektronisch afval te genereren. Tussen 50 en 85 procent van het afval op de beruchte elektronische dumpsites in Ghana en Nigeria – de landen waar het grootste deel van de Europese uitvoer terecht komt– is afkomstig uit die landen zelf, hebben twee onderzoeken van het VN-Milieuprogramma (UNEP) aangetoond. Er wordt voorspeld dat tegen 2017 Afrika meer e-waste zal genereren dan de EU.

Tussen 2009 en 2011, zo stelde UNEP vast, werd 85 procent en 91 procent van het ingevoerde elektronisch “afval” hergebruikt in respectievelijk Ghana en Nigeria. In Ghana stelden onderzoekers vast dat 30 procent van de invoer niet werkte. De helft daarvan werd nog hersteld en verkocht voor hergebruik. De realiteit blijkt dus heel wat genuanceerder te zijn dan de perceptie dat de grote meerderheid van wat hier wordt uitgevoerd rechtstreeks naar het stort gaat.

In 2002 werd de illegale export van e-waste op de internationale agenda gekatapulteerd na het verschijnen van een uitgebreid onderzoek van de Amerikaanse ngo Basel Action Network (BAN), de e-wastewaakhond bij uitstek. BAN zei toen dat ongeveer 80 procent van de uitvoer van tweedehands elektronica, afval is. Door de jaren heen is BAN dat cijfer ook blijven herhalen, onder meer in talloze media. Toen Interpol in 2009 een eerste rapport over het probleem maakte, namen ze dat cijfer over. Ondertussen heeft BAN toegegeven dat dat cijfer nooit op empirisch onderzoek gebaseerd was. ‘Toch blijft dat cijfer opduiken in heel wat zaken- en beleidsmiddens wanneer er beslissingen worden genomen. Zonder onderzoek om dat te onderbouwen’, zegt Kummer Peiry.

Peiry is daarom bezorgd dat een bonafide economische activiteit ten prooi kan vallen aan (soms onterechte) bezorgdheden over dumpen. Volgend jaar wordt de uitvoer van werkende tweedehands CRT’s vanuit België naar landen buiten de OESO (waaronder heel Afrika) hoogstwaarschijnlijk verboden. De OVAM heeft dat immers geadviseerd voor de implementatie in België van de herziene Europese richtlijn over afgedankte elektrische en elektronische apparaten, die er onder meer moet voor zorgen dat de inzameling van e-waste in België de komende jaren aanzienlijk omhoog gaat. Er zou volgens de OVAM geen vraag meer zijn naar tweedehands CRT’s, en daarbij hebben al enkele Afrikaanse landen de invoer ervan verboden, zo klinkt het.

Oeganda, bijvoorbeeld, heeft zo’n invoerverbod, maar dat wordt inmiddels herbekeken omdat het onredelijk zou zijn. In Kenia konden we vaststellen dat er naar tweedehands computermonitoren wél nog vraag was — weliswaar afnemend — al was het maar om er goedkope televisies van te maken. ‘Tweedehands CRT’s komen vandaag uit veel meer verschillende plekken dan enkel Europa of de VS. Uit China bijvoorbeeld’, zegt Ingenthron. ‘Dat heeft de indruk gecreëerd dat er geen vraag meer naar is.’

Zo’n importverboden leiden soms tot eigenaardige situaties. Zowel in China als in Vietnam is de invoer van tweedehands elektro verboden (op enkele uitzonderingen na: doorvoer via Vietnam is wel toegelaten). In de grensstreek tussen beide landen worden afgedankte toestellen naar China gesmokkeld voor herstel en weer terug naar Vietnam, ‘s nachts, met bootjes over een rivier, voor verkoop op lokale markten.

Economische realiteit

Het is de bedoeling van de EU om tegen 2020 illegale export van e-schroot volledig te stoppen, om de toevoer van de Europese recyclage-industrie te vrijwaren. Controles op transporten zijn daar misschien het belangrijkste middel toe. Daartegenover staan economische belangen die wél baat hebben bij niet al te strenge regels. Het reglement voor de uitvoer van tweedehands voertuigen in de haven van Antwerpen, ingegaan in 2012, verbood aanvankelijk bijladingen. Onder druk van onder meer verschepers is die bijlading uiteindelijk wel toegelaten. Te strenge regels zou de trafiek, en dus de inkomsten daaruit, enkel omleiden naar andere Europese havens.

‘Vandaar ook dat we proberen binnen Europa controles op deze transporten zo gelijkmatig mogelijk te doen, ook in Rotterdam, Le Havre en Hamburg, om concurrentievervalsing tegen te gaan’, zegt hoofdcommissaris van de Cel Leefmilieu van de federale politie Frans Geysels. ‘Als je dat scheeftrekt, dan ga je sowieso weerstand krijgen van de haven, omdat ze schepen of activiteit verliest aan Rotterdam. Dat is een economische realiteit. Het heeft geen zin om van Antwerpen een voorbeeld te maken van controle waardoor er morgen 2.000 banen verloren gaan en er geen activiteit meer zal zijn in Antwerpen.’

Ook de parketten, voornamelijk Dendermonde en Antwerpen omdat ze elk een zone van de haven van Antwerpen voor hun rekening nemen, proberen de bestraffing van illegale transporten op elkaar af te stemmen, zowel onderling als met collega’s in Nederland. In het jargon heet zoiets het creëren van een level playing field: een eerlijk speelveld waar overal dezelfde regels gelden.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.