Chili subsidieert kliniek voor Mapuchegenezers

De 66-jarige Maria Lefio slikt al zes jaar pijnstillers voor de artritis in haar knieën. “Na een tijdje raakten de pillen uitgewerkt”, vertelt ze, in de wachtzaal van het Mapuchegezondheidscentrum in Nueva Imperial, 670 kilometer ten zuiden van Santiago. Intussen is ze overgeschakeld op een kuur die haar is voorgeschreven door een traditionele genezer of Machi. Het medicijn is een bruine infusie van kruiden in twee doorzichtige plasticflessen.
“Sinds ik de alternatieve remedie volg, heb ik geen wandelstok meer nodig”, zegt Lefio, die zelf Mapuche is maar nog nooit een beroep had gedaan op de inheemse geneeskunde. “In mijn dorp zijn er geen Machi’s meer. De vrouwen waren allemaal gestorven en ik dacht dat de traditie verloren was gegaan.”
De veertien Machi’s en één “Ngütamchefe”, een ‘bottenzetter’ of inheemse kinesitherapeut, houden spreekuur van acht uur ’s ochtends tot vijf uur ’s avonds, van maandag tot vrijdag. Ze verzamelen zelf de kruiden voor hun medicijnen en krijgen een kleine vergoeding van de Inheemse Gemeenschap van Newentuleaiñ, die het centrum runt. Er werken ook 11 ‘Lonko’s’ of stamhoofden om de Mapuchecultuur beter bekend te maken.

Vers urinestaal

De patiënten moeten aan vier voorwaarden voldoen. Ze moeten een identiteitskaart hebben, ingeschreven zijn bij de nationale ziekteverzekering, schriftelijk instemmen met de behandeling en een vers urinestaal meenemen. Als het echt niet anders kan, stellen de Machi’s een diagnose op afstand door te ruiken aan meegebrachte kleren van de zieke persoon.
Het centrum bevindt zich in een gebouw dat de Chileense regering ter beschikking heeft gesteld en dat in 2006 door presidente Michele Bachelet werd ingehuldigd. Het kwam er op aandringen van de Mapucheleiders van Nueve Imperial. De Mapuches zijn met bijna een miljoen in Chili en maken bijna negentig procent uit van de inheemse bevolking. Een derde van hen woont in de zuidelijke deelstaat Araucanía. Op de site staat ook een conventioneel hospitaal, dat samen met het traditionele centrum acht Mapuchegemeenschappen bedient.
Volgens het wereldbeeld van de Mapuches wordt een persoon ziek als die iets slechts heeft gedaan of angst voelt. De rol van de Machi’s bestaat erin het evenwicht tussen het lichaam, de geest en de ziel te herstellen. De meeste Machi’s zijn vrouwen die hun helende gaven hebben overgeërfd van hun voorouders.
Een van hen is Juana Licanqueo, die uitlegt hoe ze bijna besloten had het centrum de rug toe te keren. Ze had haar god Nguenechen over de situatie geconsulteerd en was ziek wakker geworden. Ze raakte bijna niet uit bed en dacht dat Nguenechen haar had willen straffen. Uiteindelijk werd ze beter en ging ze toch naar het hospitaal, waar elke dag meer dan zestig mensen om hulp komen vragen
“We proberen het aantal beperkt te houden omdat dit project er in de eerste plaats is voor de Mapuches van het platteland, die niet veel geld hebben”, zegt Doraliza Millalen, de voorzitster van de organiserende Inheemse Gemeenschap van Newentuleaiñ. Af en toe worden er ook Mapuches uit de stad en niet-inheemse mensen geholpen, die men hier “Chilenen” noemt. “Als we de deur zouden openzetten voor de Chilenen, zou er niet veel plaats overblijven voor de Mapuches”, zegt Millalen.

Geen medische kruisbestuiving

Het traditionele en het conventionele hospitaal staan vlak naast elkaar, maar met de interculturele medische samenwerking wil het niet echt vlotten. De Machi’s sturen voortdurend patiënten naar de westerse dokter, als die een ernstige ziekte hebben. In omgekeerde
richting heeft nog maar een dokter een patiënt naar de Machi’s gestuurd. In de traditionele afdeling gebeuren ook geen operaties en bevallingen.
“Het heeft tien jaar geduurd om het centrum te bouwen, het duurt misschien nog eens zo lang voor we vlot met elkaar kunnen samenwerken”, zegt Millalen. Het bleek in het begin ook moeilijk om de traditie te rijmen met de administratie van het Chileense gezondheidssysteem. Zo weigeren de Machi’s onder contract te werken of facturen voor te leggen. Ze hebben enkel een overeenkomst ondertekend dat ze aan medische dienstverlening zullen doen.
Andere problemen zijn van praktische aard. Zo wordt het steeds moeilijker om de kruiden te vinden voor de traditionele remedies of “lawen”. De industriële plantages van dennen en eucalyptus nemen steeds meer plaats in en de flora heeft ook te lijden onder pesticidegebruik en de bouwwoede.
Ten slotte staan ook heel wat Mapuches wantrouwig tegen het centrum, hoewel het werk bezorgt aan meer dan honderd mensen. Ze vrezen dat hun manier van genezen langzaamaan geïnstitutionaliseerd word. “Ze hebben al zoveel verloren en vrezen dat hun traditie minder natuurlijk wordt”, zegt Cecilia Moya van de Dienst voor Gezondheid en Inheemse volkeren van de Chileense overheid.