Rusland breidt exploitatie in Noordelijke IJszee uit, en dat staat haaks op het klimaatakkoord van Parijs

Een nieuwe generatie van ijsversterkte LNG-tankers maakt de exploitatie van gigantische gasvelden in het Russische Arctische gebied mogelijk. Onlangs voer voor het eerst een Russisch vrachtschip in de winter via de Noordelijke Zeeroute naar China. Dit heeft grote geopolitieke gevolgen en staat haaks op het Klimaatverdrag van Parijs, betoogt oceanograaf Jan Stel. ‘Rusland wil een grote speler worden op het terrein van de aardgasproductie.’

In de zestiende eeuw was het de natte droom van de Hollanders: een verbinding met het Verre Oosten via een noordelijke zeeroute. Onder leiding van Willem Barents (±1550-1597) organiseerde men drie expedities om de noordoostelijke doorvaart te vinden. Helaas deed men dat tijdens de Kleine IJstijd (1270-1920), een natuurlijke mondiale klimaatsverandering waarbij de gemiddelde temperatuur zo’n twee graden Celsius kouder was dan in de er aan voorafgaande Warme middeleeuwen (1070-1270).

Het gevolg was dat Barents’ pogingen niet het verwachte resultaat hadden, maar wel heroïsche verhalen en nieuwe ontdekkingen opleverden, zoals Spitsbergen en walvissen voor de traan. Dat slechte klimaat verhinderde de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden er niet van om in de 17de eeuw een bloeiperiode door te maken op het gebied van handel, wetenschap en kunsten.

Afgelopen maand ondernaam de LNG-tanker Christophe de Margerie een gelijkaardige reis, en die verliep onder een heel ander gesternte. Op 19 februari voltooide het uiterst moderne schip met de hoogste, Russische, Arc7-ijsklasse, een experimentele reis in het hartje van de winter. De tanker transporteerde 172.600 kubieke meter vloeibaar aardgas (LNG): van Sabetta op het Russische schiereiland Yamal langs de Siberische kust, naar Jiangsu in China en terug.

Op zijn barre tocht werd de tanker deels vergezeld door de Russische atoomijsbreker 50 Let Pobedy (een type dat gebouwd werd van 1989 tot 2007). In het Nederlands betekent die naam: 50 Jaar van Overwinning. Een herinnering aan de macht van de voormalige Sovjet-Unie, die ook ten tijde van de bouw al tanend was.

Gas uit het noorden

Rusland zet al jaren in op de ontginning van de gigantische olie- en gasvoorraden in het poolgebied, diep onder de eeuwig bevroren permafrost (permanent bevroren grond, red.). Voor het transport worden pijpleidingen aangelegd en wordt een infrastructuur ontwikkeld waarmee transport over de Noordelijke IJszee gedurende het hele jaar door mogelijk zal zijn.

Maar die ontwikkelingen gaan niet van een leien dakje. Zo werd de bouw van de 50 Let Pobedy herhaaldelijk vertraagd door politieke omwentelingen. Uiteindelijk kwam het schip pas in 2007 in de vaart. Het is, tot de nieuwe klasse nucleaire ijsbrekers volgend jaar operationeel worden, de grootste ijsbreker ter wereld.

De huidige door de mens veroorzaakte klimaatverandering zorgt, in tegenstelling tot bij de reizen van Willem Barents, nu voor rooskleurige vooruitzichten van de Noordelijke Zeeroute. Omdat het zee-ijs grotendeels verdwijnt.

In de meeste westerse media werd er weinig aandacht gegeven aan deze toch wel bijzondere en belangrijke reis van de Christophe de Margerie. Dat was anders in de Noorse Barents Observer. Dit schip is het eerste van een reeks van vijftien ijsversterkte tankers van de Franse oliemaatschappij Total, die gas van het Yamal LNG-project vervoert. De reder van de schepen is Sovcomflot, een Russische reder in Sint-Petersburg gespecialiseerd in het vervoer van olie, olieproducten en LNG.

De LNG-tanker werd in Zuid-Korea gebouwd en vaart onder de Cypriotische vlag. Hij bereikt in het ijs een snelheid van 5,5 knopen (10 km per uur); in ijsvrije gebieden is dat bijna 20 knopen (37 km per uur). Dat de Russische overheid de ontwikkeling van de aardgasvelden belangrijk vindt, blijkt uit de aanwezigheid van president Vladimir Poetin bij de indienststelling van het schip.

Aan de naam van deze tanker is een bizar verhaal verbonden. Hij werd genoemd naar Christophe Jacquin de Margerie, de CEO van de Franse oliemaatschappij Total S.A. De Margerie was een succesvolle zakenman. Maar hij werd vooral bekend toen hij en vijftien andere hoofden van Franse bedrijven op 23 juli 2011 de Franse regering vroeg om meer belastingen te mogen betalen.

Op 20 oktober 2014 bezocht de Margerie de Russische premier Dmitri Medvedev in diens landhuis bij Moskou. Het gesprek ging over nieuwe investeringen, tijdens de westerse sancties tegen Rusland vanwege de onrust in het oosten van Oekraïne. Frankrijk heeft net als China grote belangen in de Yamal LNG-projecten. Het Russische bedrijf Novatek NV heeft daarbij steeds een meerderheidsbelang.

Bij het vertrek op de luchthaven Vnoekovo werd de opstijgende Falcon 50-zakenjet aangereden door de dronken bestuurder van een sneeuwploeg. Het vliegtuig kantelde en vloog in brand. Niemand overleefde het ongeluk.

Reis door het Arctische ijs

De LNG-tanker Christophe de Margerie verliet op 5 januari de terminals in de haven van Sabette, onder leiding van kapitein Sergey Gen, met een bemanning van 32 personen. Hij voer op eigen kracht naar de Chinese haven Jiangsu, waar hij gelost werd.

Op 27 januari begon hij aan de terugreis. Op 7 februari bereikte het schip de oostelijke toegang tot de Noordelijke Zeeroute, die wordt gemarkeerd door Kaap Dechez in de Beringstraat. De Engelse ontdekkingsreiziger James Cook (1728-1779) bereikte deze kaap, die toen de ‘East Cape’ genoemd werd. Maar in 1898 besloot De Russische tsaar Nikolaas II (1868-1918) de naam te vervangen door die van de eerste Europeaan die de kaap rondde, Semyon Dezhev (ca. 1605-1673) in 1648.

In de Beringstraat werd de tanker opgewacht door de 50 Let Pobedy, de Russische atoomijsbreker, met kapitein Dmitry Lobusov aan het roer. Samen voeren ze de Arctische wildernis in. Navigeren door het ijs is niet eenvoudig. Het ijs verandert voortdurend en is onvoorspelbaar. Dat kan tot op zekere hoogte worden gevolgd met satellieten zoals de ESA Sentinal-1-satelliet, die om de paar dagen een opname maakt. Maar onderweg sneed de tanker met het grootste gemak door twee meter dikke ijslagen.

Op de heen- en de terugreis kreeg het schip bij temperaturen van min twintig tot min dertig graden Celsius te maken met één- en meerjarig zee-ijs, met ijsruggen en ijsheuvels, in zowel de Tsjoektsjenzee als de Oost-Siberische Zee.

Twee weken later, op 19 februari, meerden de schepen aan in de haven van Sabette — twee dagen te laat, overigens. En nog eens twee dagen later begon het 300 meter lange en 50 meter brede schip, geladen met 172,600 m3 LNG, aan zijn volgende reis.

Voor het eerst is een vrachtschip – de gastanker Christophe de Margerie – tijdens de wintermaanden via de Noordelijke Zeeroute naar China gevaren.https://t.co/rLxdpu0erg pic.twitter.com/4CG2UbKyLd

— KIJK-redactie (@KIJKredactie) February 25, 2021

18 miljoen ton LNG in 2020

Het Yamal-gasveld ligt in de delta van de Russische rivier de Ob. Samen met haar zijrivier de Irtysj vormt ze een van de grootste riviersystemen ter wereld. Haar oorsprong ligt in het Centraal-Aziatische Altaj-gebergte.

Rusland wil naast de Verenigde Staten, Brunei en Australië een grote speler worden op het terrein van de aardgasproductie.

Het Yamal-LNG-project begon in 2013. Op het Russische schiereiland Yamal bevinden zich drie installaties voor het vloeibaar maken van aardgas. Dat vloeibaar aardgas wordt vervolgens per schip getransporteerd, vooral naar China en Japan.

De Belgische baggerbedrijven Jan de Nul en DEME hebben er de havens aangelegd. De haven van Zeebrugge wordt gebruikt voor de overslag van het LNG, tijdens de lange reis naar Azië via het Suezkanaal.

In 2020 werd er 18 miljoen ton LNG getransporteerd. Rusland verwacht daar veel van. Het ontwikkelt hiervoor nieuwe gasvelden zoals Yamal-2 en andere infrastructuur, waaronder 18 nieuwe, hypermoderne tankers. Het wil naast de Verenigde Staten, Brunei en Australië een grote speler worden op het terrein van de aardgasproductie.

Een probleem is dat Rusland voor de ontwikkeling van de vele nieuwe gasvelden in het Arctische gebied afhankelijk is van westerse technologie en buitenlandse investeerders.

De kosten van het ontwikkelen van het Yamal LNG-project bedroegen zo’n 27 miljard dollar. Het Russische Novatek heeft hierin een belang van 50,1 procent. Het Franse Total en de China National Petroleum Corporation, nummer drie op de ranglijst van olie-industrieën, hebben elk een belang van 20 procent. De resterende 9,9 procent is in handen van het Chinese Silk Road Fund.

Novatek, en daarmee Rusland, streeft ernaar om in 2035 een productie van 140 miljoen ton LNG te bereiken en daarmee een wereldspeler te worden.

Opvallend is het grote belang van China, dat niet aan de Noordelijke IJszee grenst maar tezelfdertijd zijn invloed in het Arctisch gebied systematisch versterkt. Rusland grenst wél aan de Noordelijke IJszee en claimt ondertussen ook grote delen van die oceaan, vanwege de grondstoffen die er aanwezig zijn.

De permafrost-nachtmerrie

De afgelopen tien (!) jaar is daardoor de gemiddelde temperatuur in Siberië met maar liefst 0,75 graden Celsius gestegen.

We herinneren ons nog de grote branden in het afgelopen jaar in Siberië. In Verchojansk werd op 20 juni een — nu nog — uitzonderlijk hitterecord vastgesteld van maar liefst 38 graden Celsius. Hier worden sinds 1885 dagelijks meteorologische metingen verricht.

Verchojansk is een onooglijk stadje met rond de 1500 inwoners aan de rivier de Yana. Onder de tsaren was het een verbanningsoord voor dissidenten. Als beloning daarvoor kreeg het in 1817 stadsrechten. Het is een stad in het permafrostgebied.

Er heerst een landklimaat met extreme temperatuurverschillen. In de winter is de gemiddelde temperatuur ongeveer min 45 graden Celsius; in de zomer is dat rond de 17 graden Celsius. Maar dat verandert nu onder invloed van de klimaatopwarming en de polaire uitvergroting ervan.

Hierdoor zijn de effecten van de klimaatverandering er twee maal zo sterk als elders. In de afgelopen tien (!) jaar is daardoor de gemiddelde temperatuur in Siberië met maar liefst 0,75 graden Celsius gestegen.

Vorig jaar publiceerde een internationaal team van onderzoekers, onder leiding van de Noor Jaroslav Obu, een nieuwe kaart van de permafrost rond de Noordelijke IJszee. Permafrost is een complex, ondergronds verschijnsel op hoge breedtes op zowel het land als in de zeebodem. Volgens de algemene definitie gaat het om grond die ten minste gedurende twee opeenvolgende jaren niet ontdooit.

Maar het verschijnsel varieert enorm. Zo heeft de permafrost in Noord-Noorwegen een temperatuur die net onder het vriespunt ligt, terwijl in Siberië de permafrost vaak kouder dan min tien graden Celsius is.

De nieuwe permafrostkaart van het onderzoeksteam berust zowel op waarnemingen met satellieten als op het gebruik van geavanceerde modellen. Directe waarnemingen van de temperatuur van de permafrost zijn alleen mogelijk door middel van boorgaten.

Permafrost fungeert als een diepvriezer voor dood organisch materiaal dat zich daar in de loop van duizenden jaren heeft opgehoopt.

De dooi leidt onder andere tot het vrijkomen van duizenden mammoettanden, waar in China prachtige kunstwerken van worden gesneden, en complete diepgevroren mummies van mammoeten, wolven, enzovoort. Ze zijn zo goed geconserveerd dat men zelf genetische informatie terugvindt. Sommigen dromen er dan ook van deze dieren weer tot leven te wekken.

Door de snelle opwarming zal het methaangas in de ontdooiende grond vrijkomen en zal de klimaatverandering versnellen.

Maar het zijn vooral de gigantische hoeveelheden methaan die onderzoekers zorgen baren. Onderzoek uit 2014 toont aan dat er in de permafrostgebieden bijna tweemaal zoveel koolstof is opgeslagen dan er nu in de atmosfeer aanwezig is.

Door de huidige snelle opwarming zal het methaangas in de ontdooiende grond vrijkomen en zal de klimaatverandering versnellen. Dat zal niet alleen op het land, maar ook in de warmer wordende zee gebeuren. Het is ook die warmer wordende oceaan die de Groenlandse ijskap steeds sneller doet afsmelten, zoals blijkt uit een onderzoek dat in januari in Science Advances gepubliceerd werd. En zo wordt er een doos van Pandora geopend, waarvan we de gevolgen niet kunnen overzien.

Milieuramp door de dooi

Eind mei 2020 lekte er zo 23.000 ton dieselolie uit een opslagtank van een energiecentrale van Nornickel bij de Siberische stad Norilsk. De oorzaak: op 20 mei ontdooide de permafrost onder invloed van de maandenlange hittegolf en brak een opslagtank doormidden.

Het leidde tot een ongekende milieuramp, die wel wordt vergeleken met de beruchte ramp van de Exxon Valdez op 24 maart 1989 voor de kust van Alaska. President Poetin greep in om schade aan het kwetsbare Arctische mariene milieu te voorkomen.

Op satellietfoto’s is de enorme milieuschade goed te zien. Norilsk is een op de permafrost gebouwde industriestad met ruim 135.000 inwoners. De stad is door de geschiedenis beladen omdat ze is ontstaan uit de beruchte goelagkampen errond. Ze ligt in een gebied met gigantische delfstoffenvoorraden, waarvan nikkel, koper en palladium de belangrijkste zijn.

Nornickel is een van de meest vervuilende bedrijven van Rusland. Het bedrijf smelt ertsen, en dat veroorzaakte in 2018 de uitstoot van ongeveer 1,67 miljoen ton zwaveldioxide, wat bijna 2 procent van de mondiale uitstoot is. Hierdoor ontstaat er ook zure regen en smog.

We hebben de CO2-uitstoot uit de permafrost onderschat door de activiteiten van micro-organismen. Dat bleek verrassend genoeg uit een gedetailleerd Zweeds onderzoek, in een moerasgebied in het Noord-Zweedse natuur- en permafrostgebied Stordalen Mire bij Abisko, dat vorig jaar werd gepubliceerd in Nature Communications.

Dat micro-organismen een sleutelrol spelen bij het vrijkomen van CO2 als permafrost smelt, was al lang bekend. Zij zetten dan dode planten en ander organisch materiaal om in broeikasgassen, zoals methaan, lachgas en kooldioxide.

Hierbij nam men aan dat het ijzermineraal koolstof aan zich bindt, waardoor de uitstoot wordt beperkt. Maar uit het Zweedse onderzoek blijkt dat niet het geval te zijn. Het gevolg is dat er nog meer CO2 vrijkomt dan gedacht. De hoeveelheid wordt geschat op ergens tussen twee en vijf keer de hoeveelheid koolstof die nu jaarlijks vrijkomt door uitstoot van fossiele brandstoffen.

Klimaattop in Glasgow

Dit jaar wordt een jaar. De 26ste klimaatconferentie (COP 26), vorig jaar door de coronacrisis uitgesteld, zal van 1 tot 12 november plaatsvinden in Glasgow. Hier zullen de deelnemende landen hun geactualiseerde nationale bijdragen (NDC’s) aan de beperking van de wereldwijde uitstoot moeten indienen.

De Verenigde Naties publiceerden onlangs een NDC Synthesis Report, waaruit blijkt dat het niet goed gaat met die nationale bijdragen. Slechts 75 partijen, die samen 30 procent van de CO2-uitstoot vertegenwoordigen, heeft geactualiseerde nationale plannen ingediend. De Europese Unie is één van de grote uitzonderingen, hoewel er lidstaten of regio’s zoals Vlaanderen zijn die het behoorlijk laten afweten.

Er is dan ook een dringende oproep gedaan om de ambities te verhogen, zodat we binnen de afspraken van het Klimaatakkoord van Parijs blijven. Die moeten de temperatuurstijging beperken tot 1,5 tot 2,0 graden Celsius.

De activiteiten van Rusland laten een geopolitieke ambitie zien die haaks staat op het klimaatakkoord van Parijs.

De reis van de Christophe de Margerie is slechts een schakeltje in een explosie van exploitatie-activiteiten in de wildernis van de Russische permafrost. Die activiteiten laten een geopolitieke ambitie zien die haaks staat op wat er in Parijs is afgesproken.

De activiteiten van Rusland, met afzetgebieden in Azië, India en Zuid-Amerika, omvatten immers de hele wereld. Er is nauwelijks een vrijwillige kentering in het gebruik van fossiele brandstoffen te zien. Zelfs de afname van CO2-uitstoot door de coronacrisis is slechts een verwaarloosbare, kortstondige aarzeling in de nog steeds stijgende lijn van de uitstoot.

Ook het genot van een glimp van een andere wereld, waarin luchtvervuiling drastisch verminderde en duizenden doden voorkomen werden, of het genieten van een strakblauwe lucht zonder condensatiestrepen van het gigantische vliegverkeer, helpen blijkbaar niet om politici van gedachten te doen veranderen.

En toch staan alle lichten op rood. Wetenschappelijk onderzoek blijft duidelijk maken dat het zo niet verder kan. Wetenschappelijk onderzoek schetst de teloorgang van het leven in de oceaan en op het land. Ja, zelfs van de onomkeerbare kantelpunten in de snel veranderende oceaan zelf.

Wetenschappelijk onderzoek reikt oplossingen aan, zoals een kringloopeconomie en consuminderen. Jongeren en grootouders blijven protesteren. Teneinde raad gaat men naar de rechter. Het aantal klimaatrechtszaken is in de afgelopen drie jaar internationaal gezien verdubbeld. Ook in ons land komt, na zes jaar bureaucratische tegenwerking door de vele regeringen, de Klimaatzaak deze maand eindelijk voor.

Eigenlijk is het schandalig dat dit nodig is om gezamenlijk te werken aan een goede toekomst voor kinderen en kleinkinderen en aan een rechtvaardige verdeling van de kosten en kansen die de noodzakelijke duurzaamheidstransitie met zich meebrengt.

Deze blog werd eerder al gepubliceerd op EOS Wetenschap.