De slag om Gouden Rijst

Adrian Dubock is boos. Op Greenpeace, op Friends of the Earth, eigenlijk op de hele milieubeweging en op alle politici die paniek zaaien over genetisch gemanipuleerde organismen (ggo’s). Want genetisch verbeterde gewassen zijn hard nodig om honger te bestrijden, landbouwproblemen op te lossen en de wereld te kunnen blijven voeden nu het klimaat verandert.

De Brit woont in de rustieke uitlopers van de Zwitserse Alpen en werkte jarenlang voor chemiemultinational Syngenta. Hij reisde de wereld rond om arme boeren te bezoeken en uit te vinden hoe biotechnologie hen zou kunnen helpen.

Sinds hij met pensioen is, wijdt Dubock al zijn tijd aan het promoten van Gouden Rijst: een goudkleurige rijst die dankzij ggo-technologie vitamine A bevat. Op die manier kan de rijst ondervoeding helpen bestrijden in landen als Bangladesh of de Filipijnen.

Maar het Gouden Rijstproject wordt al jaren tegengewerkt, foetert Dubock over de telefoon vanuit zijn woonplaats Basel: ‘De milieubeweging houdt Gouden Rijst al jaren willens en wetens tegen. Ze plegen een misdaad tegen de mensheid omdat wij levens hadden kunnen redden die nu verloren zijn gegaan.’

Ggo's in de landbouw

Ggo’s, genetisch gemanipuleerde organismen, zijn ofwel een magische oplossing voor alle landbouwproblemen ofwel het werk van de duivel zelf — het hangt ervan af aan wie je de vraag stelt. Er zijn weinig debatten waarin voor- en tegenstanders elkaar zo compromisloos bestoken vanuit hun wederzijdse stellingen.

Naar landbouwbegrippen is ggo-technologie relatief nieuw. In 1974 ontdekten wetenschappers een bacterie die DNA kan overbrengen van het ene op het andere organisme. Dat is ideaal om bijvoorbeeld insuline te produceren voor diabetespatiënten. Tien jaar later was de tabaksplant het eerste genetisch gemanipuleerde gewas.

Het duurde vervolgens tot 1994 voor de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) toestemming gaf voor de eerste voedsel-ggo: een tomaat met de naam Flavr Savr die langer houdbaar gemaakt werd.

De grootschalige doorbraak van voedsel-ggo’s vond plaats toen de Amerikaanse chemiemultinational Monsanto in 1996 een sojaboon produceerde die via genetische manipulatie resistent was gemaakt tegen het landbouwgif glyfosaat — dat geproduceerd werd door datzelfde bedrijf, overigens. Met glyfosaat kunnen landbouwbedrijven alle onkruid en andere planten (behalve dan de resistente soja) op een akker in één keer vernietigen. Ze omarmden de nieuwe technologie razendsnel.

In datzelfde jaar introduceerde de Amerikaanse chemiereus een ggo-maïs die, door inbreng van een bacterie-gen, dodelijk gemaakt werd voor schadelijke insecten. Concurrerende chemische bedrijven zoals Bayer CropScience en Pioneer HiBred volgden niet lang daarna met eigen ggo-zaden.

Ggo's en de strijd tegen honger

Na consumptie van de ggo-rijst zet het menselijk lichaam die om in vitamine A. Dat zou levens kunnen redden in hongergebieden.

In de tussentijd waren wetenschappers Peter Beyer en Ingo Potrykus begonnen met hun onderzoek naar hoe ze een narcissen-gen konden inbrengen in de genetische code van een rijstplant. In 1999 leverde het tweetal het definitieve bewijs dat die genetische kruisbestuiving mogelijk is, en dat de korrel van de rijstplant na toevoeging van het narcissen-gen een provitamine genaamd betacaroteen aan begint te maken. Na consumptie van de rijst zet het menselijk lichaam die om in vitamine A, en dat zou levens kunnen redden in hongergebieden.

Het wereldwijde areaal aan ggo-soja en -maïs verhonderdvoudigde binnen tien jaar. Ingo Potrykus haalde de cover van het prestigieuze Time Magazine met zijn veelbelovende, vitamineverrijkte rijst.

Maar het wantrouwen sloeg toe. Consumenten vertrouwden het het geknutsel met genetica niet en Amerikaanse boeren zagen de prijzen zienderogen stijgen op de zadenmarkt, die gedomineerd werd en wordt door de machtige chemiemultinationals.

De Europese Unie besloot om ggo’s te weren. De Flavr Savr werd stilletjes uit de supermarkt teruggetrokken, en ook de Gouden Rijst ontkwam niet aan de controverse. Greenpeace verzet zich maximaal tegen de ggo-rijst. Het publiceerde in 2010 het rapport Golden Rice’s Lack of Lustre.

In het rapport trekt de milieuorganisatie de toegevoegde waarde van Gouden Rijst in twijfel. Greenpeace benadrukt dat de omvangrijke investeringen die nu nog naar genetische modificatie gaan, beter zouden gaan naar structurele en duurzame verbeteringen van de landbouw. Om zo de ondervoedingsproblematiek ook op de lange termijn op te lossen.

Vitaminetekorten zouden volgens Greenpeace op de korte termijn beter aangepakt kunnen worden door volkstuinen aan te leggen of vitaminesupplementen te voorzien. Die oplossingen hebben volgens de milieuorganisatie minder impact op bijvoorbeeld de genetische rijstdiversiteit in landen als Bangladesh.

Activisten vernielden in verschillende landen proefvelden met genetisch georganiseerde organismen. Ondanks experimenten in de Filipijnen, India, Indonesië, Vietnam, Bangladesh en China staat er anderhalf decennium na de uitvinding ervan nog steeds nergens Gouden Rijst op een akker.

Het verbaast dus weinig dat een verbitterde Ingo Potrykus weigert mee te werken aan dit artikel. Hij stelt in een e-mail al ‘genoeg tijd te hebben verloren aan zinloze discussies.’

Innovaties in de landbouw

Toch worden er onverminderd miljoenen dollars geïnvesteerd in ggo’s. Overheden hebben vaak schrik om hun vingers te branden aan de controversiële technologie, en daarom bemoeien invloedrijke filantropen als Bill Gates en Warren Buffet (gezamenlijk vermogen; ruim 130 miljard dollar) zich steeds opzichtiger met ggo-ontwikkeling.

‘Overheden hebben investeringen in de landbouw jarenlang verwaarloosd. Daarom willen wij nu de landbouw transformeren.

Bevolkingsgroei, de klimaatverandering, droogte, een afnemend areaal landbouwgrond en de wereldwijd groeiende vraag naar vlees en biobrandstoffen doen de behoefte aan slimme gentechnologie immers alleen maar toenemen, vertelt Brantley Browning van de Bill & Melinda Gates Foundation ons telefonisch vanuit India.

‘Overheden hebben investeringen in de landbouw jarenlang verwaarloosd', stelt Browning. 'Wij proberen nu een landbouwtransformatie te realiseren, waardoor kleine boeren zich uit de armoede kunnen verheffen via slimme technologie. Daarom financieren wij een heel breed portfolio aan landbouwprojecten, waar ggo’s inderdaad deel van uitmaken.’

De Bill & Melinda Gates Foundation is de grootste liefdadigheidsinstelling ter wereld. Ze heeft jaarlijks 4 miljard dollar ter beschikking – dat is meer dan het bruto nationaal product van landen als Rwanda of Tadzjikistan. Uit cijfers van de stichting zelf blijkt dat er sinds 2008 ruim 900 beurzen beschikbaar zijn gesteld voor landbouwontwikkeling, variërend van enkele duizenden tot tientallen miljoenen dollars.

Het echtpaar Gates financiert ook Gouden Rijst, met als meest recente overschrijving 4 miljoen dollar naar het Bangladesh Rice Research Institute (BRRI), eind 2015. ‘Wij steunen de ontwikkeling van Gouden Rijst al sinds 2005’, verduidelijkt Browning. ‘Er zijn 190 miljoen kinderen wereldwijd die lijden aan vitamine A-tekort. Met vitaminen verrijkte gewassen hebben veel potentieel om daar iets aan te doen.’

Het commerciële potentieel van Gouden Rijst

Na de uitvinding van Gouden Rijst in 1999 gingen wetenschappers Potrykus en Beyer meteen op zoek naar een partner om hun uitvinding te financieren en verder te ontwikkeling. Ze kwamen uit bij Adrian Dubock, die toen bij chemiereus Syngenta verantwoordelijk was voor fusies en overnames.

De Brit zag potentieel in Gouden Rijst. Beide partijen kwamen overeen dat het Zwitserse bedrijf het patent zou overnemen. Syngenta licenseerde in dezelfde overeenkomst ook het recht op humanitair gebruik van Gouden Rijst meteen terug aan Potrykus en Beyer. Het tweetal hoopte hun uitvinding op die manier rechtenvrij beschikbaar te kunnen maken voor kleine boeren in ontwikkelingslanden.

Het tweetal hoopt hun uitvinding op die manier rechtenvrij beschikbaar te kunnen maken aan kleine boeren in ontwikkelingslanden.

‘We wilden een duidelijk afscheiding creëren tussen de commerciële marktexploitatie van Gouden Rijst door Syngenta en de humanitaire inzet ervan’, herinnert Dubock zich. ‘Dat is wat Potrykus en Beyer vanaf het begin voor ogen hadden met hun rijst.’

De Syngentawetenschappers knutselden verder aan de Gouden Rijst. Ze vervingen het narcissen-gen door een maïsgen en slaagden erin de hoeveelheid betacaroteen in de korrel significant te verhogen. 'Gouden Rijst 2' was daarmee een feit.

Toch maakte Syngenta in 2005 bekend dat het geen markt zag voor de ggo en afzag van de commerciële exploitatie ervan.

Gebruik voor humanitaire doelen?

Maar in ontwikkelingslanden ging de research gewoon door.

In 2006 stapte het International Rice Research Institute (IRRI), gevestigd in de Filipijnen, in het project. Een jaar later sloot ook het Bengaalse Bangladesh Rice Research Institute (BRRI) aan.

Sindsdien hebben de wetenschappers van BRRI geprobeerd om de Gouden Rijst 2, genodeerd door Syngenta, te kruisen met de rijstvariatie DHAN29, die bij boeren in Bangladesh populair is, zo vertelt Abdul Momin van het BRRI enthousiast. Hij werkt al enkele jaren bij het Bengalese rijstinstituut en is nauw betrokken geraakt bij het Gouden Rijstproject.

Door twee soorten te kruisen wordt de nieuwste variant van Gouden Rijst niet alleen uniek voor Bangladesh, maar blijft het patent ook in handen van het staatsonderzoeksinstituut: ‘Er zijn geen bedrijven bij dit project betrokken en Syngenta verdient er niets aan. Boeren mogen na de oogst hun zaad gewoon bewaren en hergebruiken. Het enige wat niet mag, is de rijst exporteren.’

‘Mensen in Bangladesh lijden honger omdat ze geen geld en geen werk hebben, niet omdat ze geen Gouden Rijst hebben.’

Eind 2016 zijn in Bangladesh de langverwachte veldtesten van start gegaan, bevestigt Momin. ‘We zitten nog in de experimenteerfase, maar de genetisch gemodificeerde rijst lijkt prima te groeien in vergelijking met normale rijstsoorten.'

'We nemen op onze testvelden in Dhaka heel strikte veiligheidsmaatregelen in acht', verzekert Momin. 'Er zit een heel dik net om de velden heen om insecten buiten te houden en ze worden bewaakt door beveiligers. We moeten nog veel testen uitvoeren voordat het duidelijk is of en wanneer we Gouden Rijst in Bangladesh op de markt zullen brengen.’

Levens redden

Bangladesh is een arm land waar de helft van de beroepsbevolking in de landbouw werkt. Er wordt voldoende rijst verbouwd om de bevolking te eten te kunnen geven. Maar veel mensen zijn te arm om daarnaast ook voldoende vers fruit, groenten, melk of vlees te kunnen kopen. Een vijfde van alle Bengaalse schoolkinderen heeft daardoor zo’n tekort aan vitamine A dat blindheid dreigt.

Maar al die ondervoede kinderen eten wél drie keer per dag rijst, verduidelijkt BRRI-medewerker Momin. Gouden Rijst is volgens hem een goede manier om ondervoeding heel direct op te lossen.

Toch bestaat er ook in Bangladesh veel verzet tegen ggo’s. Pathak lal Golder, lid van de lokale boerenorganisatie Bangladesh Krishok Federation (BKF), benadrukt dat er betere manieren zijn om honger en ondervoeding in zijn land op te lossen. ‘Mensen in Bangladesh lijden honger omdat ze geen geld en geen werk hebben, niet omdat ze geen Gouden Rijst hebben’, vertelt hij ons via Skype.

‘Gouden Rijst is een noodoplossing', benadrukt hij. 'Arme landarbeiders moeten de beschikking krijgen over eigen landbouwgrond, zodat ze zelf geld kunnen gaan verdienen.’

'Overhypet'

Het wantrouwen is niet geheel ongegrond. De Gouden Rijst moet dienen als vaandeldrager voor andere genetisch gemanipuleerde organismen.

In juni 2016 stuurde een gedistingeerd gezelschap van 109 Nobelprijswinnaars, onder aanvoering van Adrian Dubock, een brief aan Greenpeace en aanverwante organisaties. Ze riepen daarin op om het verzet tegen Gouden Rijst te staken.

Het zijn valse beschuldigingen, riposteerde Greenpeace daarop in een eigen schrijven: ‘Bedrijven overhypen Gouden Rijst om de weg te effenen voor meer winstgevende ggo’s. In plaats van geld investeren in dit dure publicrelationsproject moeten we ondervoeding aanpakken via diversere diëten, verbeterde toegang tot voedsel en ecologische landbouw.’

Het wantrouwen is niet geheel ongegrond. De Gouden Rijst moet dienen als vaandeldrager voor andere genetisch gemanipuleerde organismen. Zo bombardeerde de invloedrijke Consultative Group for International Agricultural Research (CGIAR) de Gouden Rijst als vlaggenschip voor een Aziatische ggo-campagne bij zijn Filipijnse partner IRRI, zo blijkt uit een rapport uit maart 2000. ‘Suggestion: Continue to campaign for GE (genetic engineering, hw) as a legitimate breeders’ tool, using the “golden” rice as a flagship.’ De CGIAR wordt gefinancierd door hele rits overheden, de Wereldbank en (wederom) de Bill & Melinda Gates Foundation.

Maar, zo benadrukt benadrukt Adrian Dubock: Gouden Rijst is intussen, na de terugtrekking van Syngenta en in tegenstelling tot bijzonder winstgevende bulkgewassen zoals ggo-soja of ggo-maïs, verworden tot een puur humanitair project. Er is dus geen reden voor de tegenstand die de milieubeweging nog steeds biedt, vindt hij.

Al heeft de agressieve vermarkting van ggo-technologie door multinationals de publieke perceptie van niet-commerciële ggo-toepassingen als Gouden Rijst geen goed gedaan, geeft Dubock schoorvoetend toe. ‘De uitvinding van glyfosaatresistente soja was voor Monsanto in de jaren '90 een heel inventieve manier om geld te kunnen blijven verdienen aan een bestrijdingsmiddel waarvan het patent afliep.'

'Je zou dus kunnen zeggen,' vervolgt hij, 'dat de reden voor chemiemultinationals om in ggo’s te stappen meer te maken had met commercie dan met landbouwinnovatie. Maar in ons project hebben we genoeg waarborgen aangebracht om te zorgen dat Gouden Rijst juist uit handen van dat grootbedrijf blijft.’

Pompoenen en papaya’s

Syngenta heeft ‘geen belang en geen commerciële interesse’ in Gouden Rijst, beaamt een woordvoerder van de Zwitserse multinational nog maar eens in een e-mail. Maar Pathak Ial Golder, van de Bengalese boerenorganisatie, is er niet gerust op. Want in 2013 lanceerde Syngenta zijn wereldwijde 'Good Growth Plan', een ambitieuze campagne om in 2020 twintig miljoen boeren tot afnemer te maken.

‘Wij vermoeden dat Gouden Rijst een poging is van Syngenta om ggo’s geaccepteerd te krijgen in Bangladesh.'

In Bangladesh geeft het bedrijf onder de naam GroMore^TM workshops en veldtrainingen om boeren uitleg te geven over het gebruik van de “juiste technologie”. Golder: ‘Wij vermoeden dat Gouden Rijst een poging is van Syngenta om ggo’s geaccepteerd te krijgen in Bangladesh.'

'Vanuit het perspectief van een boer zou het namelijk veel logischer zijn om eerst landrechten te hervormen of elektriciteit te verzorgen op het platteland, zodat voedsel beter bewaard kan worden.’

Goedkope pompoenen, mango’s, papaja's of betere toegang tot landbouwgrond zijn allemaal belangrijke opties in de strijd tegen honger en ondervoeding, beaamt Abdul Momin, net als Gouden Rijst. Naast de ontwikkeling daarvan houdt het Bangladesh Rice Research Institute waar hij werkt zich ook bezig met bijvoorbeeld de verdeling van voedingssupplementen op het platteland en met de ontwikkeling van conventionele rijstsoorten.

Momin: ‘Als wetenschappelijk instituut proberen wij allerlei oplossingen te verzinnen voor de problemen in Bangladesh. Gouden Rijst is daar één van. De realiteit is simpelweg dat mensen te arm zijn om verse groenten te kopen. In deze context kan Gouden Rijst levens redden en mag die dus niet zonder meer worden afgeschreven, wat activisten ook zeggen.’