Het zijn mensen die vluchten

Hebben we romans nodig om empathie te voelen?

© Panos / Andrea Gjestvang

Hoe hebben de mensen rondom ons (zoals deze Afghaanse jongeman op de Griekse metro) een oorlog beleefd? Hoe werden ze erdoor bepaald en bedreigd?

We spreken over vluchtelingenstromen en een asielcrisis, over verre oorlogen en over geschiedenis als een abstract gebeuren. Wat over het hoofd gezien wordt, is dat elke vluchteling een mens is, met een complex verleden en een gecompliceerde toekomst. Hebben we romans nodig om empathie te voelen of lezen we beter waargebeurde verhalen?

Sinds 1979 zijn afwisselend Rusland, de VS, de NAVO, Pakistan, Saoedi-Arabië, Iran, China, India en de EU op Afghaans grondgebied verwikkeld in een schimmige maar dodelijke strijd om macht, invloed en controle. Toch blijven zowel het land als zijn diverse bewoners in onze media en verbeelding opgesloten in steeds dezelfde, eendimensionele vooroordelen en versimpelingen.

De knikkers van Qadir, geschreven door Leo Bormans en Qadir Nadery, maakt komaf met de clichés. Het verhaal vertelt op indringende wijze en tot in tastbare details wat het leven in Afghanistan in petto had voor Qadir, die volgens het relaas volgend jaar veertig wordt. Een leven dat begon toen de moedjahedien streden tegen de Sovjetbezetting, een jeugd kreeg tijdens de gruwelijke burgeroorlog en tot een volwassen leven uitgroeide dat opgebouwd moest worden onder NAVO-curatele en onder de dreiging van een groeiende Taliban-opstand.

De veerkracht van Qadir, Salima, Nargis en Soraya is zo groot dat je als lezer opgelucht begint te ademen. Te vroeg, zo blijkt al snel.

De getuigenis van Qadir geeft je toegang tot de beleving van een oorlog door de mensen die erdoor bepaald en bedreigd worden. Zij dromen en vrezen, maken plannen en ruimen de brokstukken op. Ze hebben lief en moeten afscheid nemen. Ze ondernemen, gokken, verliezen en blijven proberen.

Het tweede deel van het boek verhaalt de onvermijdelijke vlucht uit Afghanistan, met alle onzekerheid en met onherstelbaar verlies en lijden tot gevolg. Maar ook al helen de littekens van het vertrek nooit, toch lijkt de hemel boven het gezin van Qadir op te klaren eenmaal aangekomen in België.

Er zijn nog wolkjes, onder andere de vaststelling dat ze wel de oorlog, maar niet de etnische vooroordelen van de Afghaanse Pasjtoenen tegen de Hazara kunnen ontvluchten. Maar de veerkracht van Qadir, Salima, Nargis en Soraya is zo groot dat je als lezer opgelucht begint te ademen.

Te vroeg, zo blijkt al snel. Want het asielbeleid in België wordt strenger en moet mensen afschrikken. De sfeer in het nieuwe opvangcentrum wordt vijandig en het gevecht met de bureaucratie uitputtend. Ook dit deel van het verhaal is zo concreet en met oog voor detail en doorleefde ervaring opgeschreven, dat het je wel moét raken.

De mogelijkheid tot empathie

De knikkers van Qadir is een noodzakelijk boek, dat op elke bladzijde menselijkheid en waardigheid ademt. Het is een boek dat een vader en zijn gezin een menselijk gelaat en een menselijk verhaal geeft, en dat toont dat diens vaderland een menselijke geschiedenis heeft. Dit boek wordt aangekondigd als ‘het waargebeurde verhaal van een vader op de vlucht’.

Je hebt als lezer niet de mogelijkheid om dat verhaal op zijn waarheidsgehalte te toetsen, en dus vraagt dit getuigenis de overgave van de lezer op eenzelfde manier als een roman dat doet. Je bent tenslotte niet De Grote Portier, zoals Qadir de asielinstanties noemt. De getuigenis opent de mogelijkheid tot empathie, tot meeleven met wat miljoenen mensen dagelijks meemaken.

Ook ’s Nachts is het stil in Teheran, een roman van Shida Bazyar, vertelt over het leven, de vlucht en de struikelende nieuwe toekomst van een gezin in Europa. Behsad neemt deel aan de opstand tegen de sjah van Iran in 1979, als militant van een van de vele communistisch geïnspireerde organisaties. Die kunnen niet verhinderen dat de revolutie helemaal overgenomen wordt door de islamistische krachten rond ayatollah Khomeini.

De toenemende repressie van linkse activisten dwingt Behsad, zijn vrouw Nahid en de kinderen Laleh en Morad om te vluchten wanneer het nog kan. Een belangrijk deel van de roman speelt zich af in (West-)Duitsland, waar Tara als derde kind geboren wordt.

Shida Bazyar, zelf geboren in Duitsland als dochter van ouders die Iran ontvluchtten na de revolutie, gebruikt de vrijheid die fictie biedt om de perspectieven van ouders, kinderen, achtergebleven familie en nieuwe kennissen weer te geven. De rode draad in al die ervaringen is dat de mislukte of gekaapte opstand nooit meer voorbijgaat, en dat weegt. Zolang de theocraten heersen in Iran, kan Behsad de pagina niet omslaan om een nieuw leven te beginnen.

‘Het lastige is dat waardigheid verandert als er andere behoeften komen.’

Bazyar heeft een heel krachtige literaire stijl waarmee ze die centrale stelling niet opdringt, maar laat insijpelen tot ze toch alomtegenwoordig wordt. Dat is een verdienste, Europeanen houden te weinig rekening met het verlies, het verleden en de wroeging die als harde drempels op de toekomst van vluchtelingen blijven wegen.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
Vertelt een roman de waarheid beter dan een waargebeurd verhaal? Die vraag stelde ook Dina Nayeri zich. In 2017 schreef zij Schuilplaats, een roman die gebaseerd was op haar eigen vlucht uit Iran samen met haar moeder en broertje, over haar gevecht om aanvaard te worden in de Verenigde Staten en haar worsteling met verleden en afkomst, wanneer ze als volwassen vrouw in Europa belandt.

Twee jaar later publiceerde ze De ondankbare vluchteling: een non-fictieboek dat opnieuw opgebouwd wordt rond het verhaal van haar eigen vlucht en ervaring, gecombineerd met de verhalen van andere vluchtelingen die ze spreekt, onder andere in Griekenland. ‘De omstandigheden van vluchten, en zeker van vluchtelingenkampen, zijn zo extreem dat ze al het menselijke naar boven halen. Het goede én het kwade, de zorg en de woede, het ellebogenwerk en het geduld’, zei Nayeri vorig jaar in een interview met MO*.

De boeken van Dina Nayeri pleiten voor waardigheid voor elke mens, ook al is hij of zij op de vlucht. Voor de mogelijkheid om zelf keuzes te maken. ‘Het lastige is dat waardigheid verandert als er andere behoeften komen’, schrijft ze in De ondankbare vluchteling. ‘Wanneer je van Lesbos komt, wordt die vuile, vermoeide, hongerige waardigheid gesymboliseerd door een pakketje met shampoo, deodorant, eieren, brood en koffie. Maar wanneer je gedoucht, geslapen en gegeten hebt, wordt dat pakketje een vernedering. Je wilt liever thee dan koffie. Je vindt eieren niet lekker. Op dat moment wil je kunnen kiezen.’

De knikkers van Qadir door Leo Bormans en Qadir Nadery is uitgegeven door Lannoo. 335 blzn. ISBN 978 90 014 69661.

’s Nachts is het stil in Teheran door Shida Bazyar is uitgegeven door Nieuw Amsterdam. 270 blzn., ISBN 978 90 468 2201 2

De ondankbare vluchteling van Dina Nayeri is uitgegeven door Volt. 396 blzn., ISBN 978 9 021 40607 7

Schuilplaats door Dina Nayeri is uitgegeven door Uitgeverij Orlando. 334 blzn., ISBN 978 90 92086 94 5

Deze recensies werden geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.