Genocidewet: Belgisch export-product legde de lat te hoog...

Belgische “Wet betreffende de ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht” kent onze rechtbanken een universele competentie toe inzake oorlogsmisdaden. Per 10 februari 1999 werd dat uitgebreid tot misdaden tegen de menselijkheid en genocide. Maar snel bleek dat het niet simpel is om beschuldigden bij het nekvel naar Brussel te slepen. En toch, slachtoffers blijven aanschuiven voor het Brusselse Justitiepaleis.
Zo is er de recent aangekondigde klacht van Iraakse verpleegkundigen die door het Amerikaanse leger werden beschoten. Zij willen het vel van Tommy Franks, de Amerikaanse opperbevelhebber van Iraqi Freedom. Er moet nog wat uit het Arabisch worden vertaald en de advocaten hebben nog wat papierwerk, maar dan stapt men naar het federaal parket. En daarna? Is dan Bush aan de beurt? Quid met Tony Blair? Ook naar het Poelaertplein met die twee?
Tot 10 dagen na de eerstdaagse publicatie in het Staatsblad van de in april goedgekeurde correctie van de wet, kán dat. Zolang geldt immers de versie van 1993/1999. Daarin staat dat ‘diplomatieke immuniteit niet speelt voor misdaden tegen de menselijkheid, genocide en oorlogsmisdrijven’. Vandaar de klachten tegen buitenlandse prominenten: Pinochet, Castro, enz. Ook Sharon natuurlijk (oorlogsmisdaden in 1982 in de Palestijnse kampen Sabra-Shatila). Even spraakmakend: Bush senior, Colin Powell en anderen uit de eerste Golfoorlog, die door Iraakse families worden aangeklaagd voor een aanval op een schuilkelder in Bagdad waarbij meer dan 400 doden vielen.

Immuniteiten

‘Bepaalde aspecten van de wet kwamen internationaal heel slecht over’, zegt professor Chris Van den Wyngaert. ‘Vooral het doorbreken van de immuniteit van leiders was velen een doorn in het oog. Daarenboven werden niet alleen staatsleiders geviseerd, maar ook bedrijven. Zoals oliegiganten die mensenrechten schenden in de Derde Wereld.’
Ophefmakend was de klacht van Tutsi’s tegen de voormalige Congolese minister van Buitenlandse Zaken, Abdoulaye Yerodia. Congo trok evenwel naar het Internationaal Gerechtshof in Den Haag en verweet België dat het aanhoudingsbevel van 11 april 2000 tegen de man in strijd was met het internationaal recht, in casu met de immuniteit van diplomaten en ministers.
Chris Van den Wyngaert zetelde in het Internationaal Gerechtshof voor deze zaak. ‘Begin februari 2002 besliste het Hof dat het Belgisch aanhoudingsbevel moest worden ingetrokken. Het zei evenwel niets over die fameuze universele bevoegdheid, ook niet over de klacht dat België te ver ging, door buitenlanders die in het buitenland een misdrijf hadden gepleegd tegen buitenlanders toch hier te laten voorkomen. Uit de opinies bij het arrest, blijkt evenwel dat de rechters verdeeld waren over onze genocidewet.’
Toen Bush senior en Sharon werden geviseerd, brak de hel los. Allicht voortgaande op de rechtspraak in de zaak-Yerodia, besliste het Hof van Cassatie in februari al dat Sharon niet kon worden vervolgd. De man genoot immuniteit en de plooien met Israël werden gladgestreken. Maar over ex-staatshoofden bestaat geen internationale rechtspraak. Immuniteit blijft allicht voor daden die ze ‘in uitoefening van hun functie’ hebben gepleegd, maar kan je de moordpartijen van bijvoorbeeld een Pinochet beschouwen ‘als daden gepleegd in uitoefening van een functie’? De wet werd na de vernederende internationale aanvaring in ijltempo herspijkerd.Toch vindt Chris Van den Wyngaert de aanpassingen niet onterecht.

Filters

‘Zo werden terecht filters ingebouwd’, zegt ze. ‘Tot nu kunnen slachtoffers onbeperkt strafzaken starten in ons land. België was een magneet voor klachten met vaak louter politieke of publicitaire doelstellingen. Die ongebreidelde toegang tot onze rechtbanken is het unieke van de genocidewet. De universaliteit van de wet wordt voortaan overgelaten aan het federale parket, dàt beslist of naar de rechtbank wordt gestapt. En tegen de beslissing van de procureur is beroep mogelijk. In de toekomst kan ook niet langer iedereen klacht indienen. Het slachtoffer moet minstens drie jaar in België verbleven hebben, er moet een band zijn met de Belgische rechtsorde.’
Naast die gerechtelijke filters werden er ook politieke voorzien. Daar rijzen de vragen. De minister van Justitie kan immers ingrijpen en een zaak overdragen aan het buitenland, bijvoorbeeld aan het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag (het recent opgericht permanent tribunaal dat terzake rechtsbevoegdheid heeft; niet te verwarren met het Internationaal Gerechtshof, dat geen strafrechtbank is). Maar de bevoegdheid van het ICC geldt enkel voor feiten van na 1 juli 2002. Daarenboven wordt het niet universeel erkend (niet door de VS en Irak, maar wél door Groot-Brittannië en dus is het idee van een rechtszaak tegen Blair voor het ICC niet zo cartoonesk).
Bij een tweede gerechtelijke filter, verwijzing naar het land waar de misdaden werden gepleegd of wiens onderdanen werden getroffen, is er geen verplichting tot vervolgen. Evenmin als wanneer de minister een derde mogelijkheid de zaak overdraagt aan een land dat een vergelijkbare genocidewet heeft.
Voor de aanpassing van de genocidewet werd rap-rap advies gevraagd aan de Raad van State. Dat was vernietigend voor het gepresteerde wetgevend werk, maar de politici verkozen het te negeren. Het is niet ondenkbaar dat het Arbitragehof de wet of onderdelen ervan nog zal vernietigen. Chris Van den Wyngaert: ‘Wat gebeurde sinds 1992 is jammer. De genocidewet moest een exportproduct worden, een modelwet voor de wereld. Maar er is aangetoond dat ze in de praktijk niet hanteerbaar is. Men verwijt ons nu een “morele superpower zonder slagkracht” te zijn. De fundamentele vraag is: mag je rechtbanken gebruiken voor klachten die veel publiciteit krijgen, maar die niet tot een proces kunnen leiden? En wat te zeggen over de geldverspilling aan onderzoeksdaden die in niets resulteren. De strijd tegen de straffeloosheid krijgt, door het vrijblijvend en zinloos instellen van een klacht, uiteindelijk een sterk willekeurig karakter.’

De wet: theorie en praktijk

* Op basis van de genocidewet werden vooral sinds 1999 een dertigtal klachten ingediend. De Marokkaanse ex-minister van Binnenlandse Zaken, Driss Basri, smoorde in 1983 een studentenbetoging in bloed. Hij staat op de lijst.
* In Guatemala werden een paar decennia terug de Vlaamse missionarissen Serge Berten en Walter Voordeckers vermoord. De achterban van de priesters vergeet niet en viseert het toenmalig regime van Rioss Montt.
* Joodse Belgen willen Arafat pakken wegens zijn vermeende rol bij de slachtpartij tijdens de Olympische Spelen van 1972 in München.
* Het onderzoek wegens misdaden tegen de menselijkheid tegen de ex-president van Tsjaad, Hissène Habré, is zo goed als rond. In tegenstelling met andere landen werkte Tsjaad mee aan het onderzoek.
* Of het in de ‘bijna afgeronde’ zaak van Habré tot een proces komt is onzeker.
* Tot nu werd bijvoorbeeld geen enkele beklaagde uitgeleverd aan ons land. En slechts één procedure werd afgerond. In juni 2001 werden ‘de vier van Butare’ (de nonnen Gertrude en Maria Kisito, universiteitsprofessor Vincent Ntezimana en luciferfabrikant Alphonse Higaniro) in Brussel door het Assisenhof schuldig verklaard aan oorlogsmisdaden in Rwanda in 1994. Ze zitten in Belgische gevangenissen.
* De VS hebben een wet die vergelijkbaar is met onze genocidewet. Die is evenwel van civiele aard, waardoor slachtoffers aanspraak kunnen maken op een schadevergoeding, maar niet op een strafrechtelijke veroordeling van de schuldigen. De olie- en wapenlobby poogt die wet te laten dumpen. Ook andere landen hebben vergelijkbare wetten, maar nergens bestaat de verplichting om te vervolgen.