Het kantelpunt voor deze klimaattop: ‘Stop het gebruik van fossiele brandstoffen’
‘We moeten naar een systeemverandering.’
CC0
Kan de klimaattop in Madrid nog iets veranderen? Met de nationale klimaatplannen die nu op tafel liggen, stevenen we af op een minimale opwarming van 3 graden tegen 2100. Ondertussen waarschuwen wetenschappers dat we zelfs bij de huidige temperatuurstijging van 1 graad belangrijke, natuurlijke kantelpunten zullen bereiken.
Bovenaan de officiële agenda in Madrid staan een aantal, heikele, technische kwesties. Bedoeling is om het Artikel 6 van het Klimaatverdrag van Parijs concreet uit te tekenen en te bepalen hoe koolstofmarkten, het afkopen en verhandelen van uitstootrechten, globaal kunnen gebeuren.
Het maakt de realiteit waarin deze top plaatsvindt niet minder nijpend. Tien jaar geleden klonk het dat dit decennium, dat we op 31 december afsluiten, het decennium moest worden van de definitieve omslag. Die kwam er niet. Het resultaat is een klimaaturgentie die steeds meer ingrijpende maatregelen eist.
1. Ambitie maal vijf
De cijfers in het Emissions Gap-rapport, dat de milieuafdeling van de Verenigde Naties (UNEP) jaarlijks publiceert over de kloof tussen wat moet gebeuren en wat er gebeurt om de opwarming van de aarde tot 1,5 graad te beperken, oogden even droog als onthutsend. De tijd van uitstel, wachten, aarzelen en treuzelen is elk jaar meer voorbij. Willen we de meest desastreuze gevolgen van een ontwricht klimaat temperen en afremmen, dan hoort de uitstoot van broeikasgassen vanaf 2020 met 7,6 procent per jaar te dalen.
Om een idee te geven van de grootteorde van dit noodzakelijke streefdoel: de voorbije vijf jaar daalde de uitstoot in de EU met 0,25 procent per jaar. In de rest van de wereld stapelden de geloosde gassen zich verder op. 2018 was het zoveelste jaar op rij dat de uitstoot een recordhoogte bereikte. Het ziet ernaar uit dat 2019 de volgende recordbreker wordt.
‘Op een aantal vlakken zijn al onomkeerbare processen in gang gezet’, vertelde Hans Bruyninckx eerder dit jaar. ‘Het afsmelten van het ijs op Groenland, de dooi van de permafrost, de vernietiging van het Amazonewoud. Ook als we het roer snel omdraaien, zal de temperatuur stijgen. Het stopt pas als wij niet langer fossiele brandstoffen opstoken.’
‘Ik begrijp het ongeduld en de boosheid van de jongeren’, voegde hij eraan toe. ‘Sinds 1990 onderhandelen we over het klimaat, en wat hebben we bereikt? De uitstoot is met twee derde toegenomen. Ik kan dan uitleggen dat Europa het enige continent is waar men erin geslaagd is groei en uitstoot te ontkoppelen, goed wetende dat ook op die ontkoppeling een grens zit. Uiteindelijk moet je naar een systeemverandering.’
Toch is er volgens Bruyninckx ook reden tot hoop. De nieuwe Europese Commissie die sinds 1 december officieel aan de slag gaat, lijkt het menens met de klimaatambities. Het Europees Parlement riep een klimaatnoodtoestand uit. De kans is reëel dat de Commissie op de laatste dag van de klimaattop in Madrid, op 13 december, de ambitie afklopt om in 2050 het eerste klimaatneutrale continent te zijn.
De discussie over de tussentijdse doelen is ook geopend. Volgens het Emissions Gap-rapport zou dat een daling van 65 tot 70 procent moeten zijn. 55 lijkt voorlopig het hoogst haalbare.
Bruyninckx: ‘Mevrouw Von der Leyen (voorzitster van de Europese Commissie, red.) weigert het te hebben over beloftes, ze heeft het over engagementen. Rechtvaardige transitie klonk vijf jaar geleden nog radicaal, nu staat het centraal.’
‘Minstens zo opvallend is het begin van een herijking van economische groei. Er wordt duidelijk gezegd dat economische ontwikkeling maar kan binnen de grenzen van de planeet. Dat is nog nooit gebeurd. Tot nu was het “groei” en “jobs” en kwam milieu er amper aan te pas. Wat mij betreft is dit het meest hoopvolle programma dat de Europese Unie ooit heeft geformuleerd.’
2. Het is makkelijk vooroplopen als de rest achterblijft
De dag na de volgende presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten zal het land officieel het klimaatverdrag van Parijs hebben verlaten. Voorlopig als enige land ter wereld.
Wat niet betekent dat de klimaatexit van de Verenigde Staten geen invloed heeft. China aarzelt om door te duwen en schroefde de investeringen in hernieuwbare energie terug. Turkije gebruikt Parijs vooral om financiële compensatie van Europa te verkrijgen en klimaatontkenning is de officiële politiek van Bolsanaro in Brazilië.
Blijf op de hoogte
‘Rechtvaardige transitie klonk vijf jaar geleden nog radicaal, nu staat het centraal.’
‘Internationaal klimaatbeleid is niet mogelijk zonder de VS’, vertelde de Canadese klimaatwetenschapster Katherine Hayhoe daarover.
Als directeur van het Climate Science Center aan de Texas Tech University in Lubbock stelt ze ook een interessant, omgekeerd effect vast. ‘Mensen zijn wakker geschoten. Ze weten dat ze van Trump niets kunnen verwachten. Burgers, bedrijven, staten doen wat ze kunnen om de uitstoot te verminderen. Samen vertegenwoordigen ze veertig procent van de totale uitstoot van de VS.’
‘Is dat voldoende? Nee. Maar uit publieksonderzoek dat het Program on Climate Communication van Yale vier keer per jaar uitvoert, blijkt wel dat nooit voordien méér Amerikanen zich zorgen maakten over klimaatverandering. Deels omdat er nu vaker over gepraat wordt dan onder Obama. Maar ook omdat de gevolgen zichtbaar zijn. Miami overstroomt op zonovergoten dagen en de bosbranden in Californië worden ieder jaar heviger.’
Ondertussen verlangen landen in het Zuiden dat engagementen worden nagekomen en dat er een oplossing komt voor de betaling van schade die zij nu al oplopen, en die zij niet veroorzaakt hebben (Loss and Damages). Zij vragen daarvoor een volwaardige financieringsmechanisme. Dat is een heikele kwestie, omdat er nog andere financieringsbeloftes zijn voor adaptatie en de uitbouw van een koolstofarme economie in ontwikkelingslanden.
‘Ieder jaar opnieuw is financiering een moeilijk discussiepunt op de klimaattop’, vertelt Lien Vandamme van 11.11.11. ‘In Artikel 9 van het klimaatverdrag van Parijs hebben de geïndustrialiseerde landen beloofd vanaf 2020 jaarlijks honderd miljard dollar klimaatgeld te storten. Op dit moment is het moeilijk te achterhalen hoeveel van dat geld is ingezameld, maar het is zeker geen honderd miljard.’
3. De sociale struikelblokken van klimaatbeleid
Wie zal dat betalen? De vraag duikt altijd weer op. Zeker als mensen gele hesjes aantrekken tegen verhoogde taksen of het gevoel krijgen dat klimaatbeleid er vooral een is van lasten en niet van lusten.
‘Als we de duurzame ontwikkelingsdoelen ernstig nemen, en als Oxfam tegelijkertijd jaarlijks een rapport blijft schrijven over de toenemende rijkdom van de rijkste 1 procent, dan moeten we ons toch grondig bezinnen over de vraag of dit een goede sociale bodem is om duurzaamheid op te zaaien’, zegt Bruyninckx daarover. ‘Dat debat moeten we voeren. We zitten in een systeem waarin financieel kapitaal overgewaardeerd is, sociaal kapitaal ondergewaardeerd is en natuurlijk kapitaal niet gewaardeerd wordt. We moeten die logica dringend omdraaien.’
Volgens schrijver, journalist en klimaatactivist Bill McKibben is dat wat het enthousiasme in de VS verklaart over de Green New Deal van de Sunrise Movement en van congreslid Alexandra Occasio-Cortez. ‘Het verbindt de kwesties van rechtvaardigheid met die van milieudegradatie, klimaatontwrichting en een goede toekomst voor iedereen. Het is een gigantisch plan om de economie aan te zwengelen door huizen te renoveren en te investeren in hernieuwbare energie. Het gaat werkelijk over kwaliteitsvolle jobs voor een kwaliteitsvolle omgeving.’
Mike Berners-Lee, expert broeikasgassen van het Institute for Social Futures van de universiteit van Lancaster en auteur van There is no planet B, voegt daaraan toe dat we ons moeten trainen in het verbeelden van die betere toekomst. ‘Waarom zou een koolstofarme wereld een hardere wereld zijn? De lucht zal schoner zijn, minder vlees eten en meer fietsen maakt ons gezonder, natuurherstel maakt de wereld rijker. Het is op heel veel vlakken een betere wereld.’
‘Alleen worden we tegengehouden door tonnen desinformatie, aangevuurd door gevestigde belangen die hun verdienmodel dreigen te verliezen.’ Voor Berners-Lee, maar ook voor Bruyninckx, Hayhoe of McKibben is het de voorwaarde voor doortastend klimaatbeleid: ‘Het definitief schrappen van subsidies voor fossiele brandstoffen.’
CC0
4. Geen geld meer voor fossiele brandstoffen
Al in 2009 beloofde de G20, het clubje van de twintig rijkste landen, om ‘inefficiënte subsidies voor fossiele brandstoffen’ uit te faseren.
In 2016 deelden landen van de Europese Unie nog 55 miljard euro uit aan fossiele brandstoffen. Begin 2018 hield Werner Hoyer als voorzitter van de European Investment Bank (EIB) het Europese Parlement voor dat hij niet kon beloven dat die toelagen aan fossiele brandstoffen in de nabije toekomst zouden stoppen. Iets anders beweren noemde hij ‘niet eerlijk.’
‘We zitten in een systeem waarin financieel kapitaal overgewaardeerd is, sociaal kapitaal ondergewaardeerd is en natuurlijk kapitaal niet gewaardeerd wordt.’
Die dag kwam toch sneller dan verwacht. Midden november van dit jaar besloot de EIB na 2021 niet langer te investeren in steenkool, olie of gas. Dezelfde Hoyer mocht nu verklaren dat het tijd was voor een ‘quantum leap in ambitie’ en dat ‘klimaatactie de hoogste politieke prioriteit heeft.’
Geen geld meer voor fossiele brandstoffen. Het is de kerngedachte waarop Bill McKibben 350.org bouwde, een beweging die inzet op divestment. Dat is het wegtrekken van geld uit de fossiele industrie door universiteiten, pensioenfondsen en andere investeerders ervan te overtuigen niet langer te investeren in obligaties en aandelen in de sectoren van fossiele brandstoffen.
‘Oliebedrijven als Exxon en Total wisten begin jaren tachtig alles wat er te weten viel over de klimaatverandering. In plaats van te handelen, besloten ze te zwijgen en miljoenen te pompen in het verspreiden van twijfel, desinformatie en valse wetenschap. Tegelijkertijd stonden ze geboekstaafd als zekere investeringen.’
‘Onze hoop was een beetje glans van deze zogenaamde huisvaderaandelen weg te schrapen, om ze sociaal minder aanvaard te maken. Ieder miljoen dat niet gebruikt wordt om fossiele energie te ontginnen, is winst. Ondertussen is er acht biljoen dollar – dat zijn twaalf nullen – gedesinvesteerd. Shell had het verleden jaar over een materieel risico voor hun business. En stilaan klagen oliebedrijven dat het moeilijker wordt geld te vinden om uit te breiden. Dat is goed.’
‘Het IMF berekende dat we per seconde 200.000 dollar subsidie geven aan fossiele brandstoffen.’
‘Het IMF berekende dat we per seconde 200.000 dollar subsidie geven aan fossiele brandstoffen’, voegde Katharine Hayhoe daaraan toe. ‘In de VS vloeit er meer geld naar fossiele brandstoffen dan naar het Pentagon.’
Volgens haar is het dan ook duidelijk wat het grootste verschil maakt. ‘De echte prijs voor fossiele brandstoffen betalen. We kunnen allemaal fietsen vanaf nu, ledlampen indraaien, zonnepanelen installeren, maar dan nog lossen we amper dertig procent van het klimaatprobleem op.’
5. Zelf veranderen of de samenleving veranderen?
Op sociale media barst de discussie om de zo veel uur los. Of het nu beter is voor je eigen deur te vegen of politici het vuur aan de schenen te leggen om te investeren in een gemeenschappelijke opkuisdienst.
Als voormalig minister van Leefmilieu beheerste Joke Schauvliege (CD&V) perfect de techniek van de teruggekaatste vraag. Wie haar wees op een gebrek aan doeltreffende, laat staan doortastende klimaatmaatregelen, kreeg geheid de vraag wat hij of zij dan wel allemaal deed voor het klimaat. ‘U vliegt toch ook’, was de klassieker. Waardoor het leek alsof niemand nog recht van spreken of kritiek had. Want wie is vrij van “uitstootzonden” in dit economische en fiscale systeem dat eerder het kopen van nieuwe spullen aanmoedigt dan het hergebruiken of herstellen van oude?
‘Het is een valse oppositie, die gevoed wordt om iedere actie onderuit te halen of te vertragen’, meent Hayhoe. ‘We hebben zowel individuele verandering nodig als protest op straat, als doortastend klimaatbeleid, als bedrijven die hun productieprocessen herdenken.’
‘Mensen hebben hoop nodig om in actie te komen en zelf actie ondernemen, dat geeft ook hoop. Natuurlijk hebben we structurele, maatschappelijke verandering nodig, maar dat betekent niet dat individuele verandering onbelangrijk is.’
Berners-Lee meent dat beiden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Persoonlijke verandering en bewustwording vormen de basis van verdere maatschappelijke omslag. ‘Als mensen ergens zorg voor dragen, verwachten ze ook dat de samenleving dat doet. En dan aanvaarden ze minder de zogenaamde business as usual waarin we vastzitten. Bovendien leidt iedere beslissing om pakweg tweedehands te kopen of een kapotte broek te laten herstellen tot een normalisering van een andere omgang met de planeet en haar hulpbronnen.’
Maar de mens is ook een sociaal wezen, gevoelig voor normen en verwachtingen. ‘Uiteindelijk willen we er allemaal bij horen. Dat is deel van het probleem en van de oplossing. Waarom verlangt iedereen die het zich kan veroorloven plots naar een SUV, ook al wonen we in landen met geasfalteerde wegen? Het omgekeerde is ook waar: als er een sociaal stigma rust op de SUV, dan wordt het gênant en pijnlijk om in zo’n wagen rond te rijden.’
Over de impact van die individuele gedragswijzigingen is McKibben na dertig jaar klimaatstrijd dan weer kort en duidelijk: mooi, maar onvoldoende. ‘Het beste wat je als individu kan doen, is minder individualistisch worden en je organiseren.’
CC0
6. Iedereen de straat op. Ook wetenschappers
Zo zei McKibben het: ‘In een redelijke en rationale wereld volstaan de waarschuwingen van wetenschappers om politiek te handelen. Maar dit is geen zuiver rationele wereld. Of we nu willen of niet, we moeten uit onze comfortzone komen.’
Het afgelopen jaren zagen we niet alleen een globale en massale mobilisatie van jongeren door jongeren, maar ze kregen opvallend zichtbaar en luid de steun van wetenschappers. Aan de Universiteit Gent werd vrijdag nog maar een petitie opgestart om ook daar de klimaatnoodtoestand uit te roepen.
‘Het protest van de jongeren heeft een gevoelige snaar geraakt bij ons’, vertelt Tom Cox. Als onderzoeker is hij verbonden aan het Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek en de Universiteit Antwerpen. ‘Ze zeggen op straat wat al tientallen jaren in rapporten staat. Veel wetenschappers vroegen zich af of ze zich niet meer publiek moesten uitspreken. Maar dat is een moeilijke evenwichtsoefening.’
Omdat het activisme de geloofwaardigheid in de weg kan staan? ‘Veel wetenschappers worstelen ermee. Je moet weten dat wetenschappers integriteit hoog in het vaandel dragen. Maar we zijn ook goed geïnformeerde burgers. We hebben de plicht op feiten en de consequenties ervan te wijzen die onvoldoende belicht worden, ook als de conclusies moeilijk verteerbaar zijn.’
‘Klimaatwetenschappers zijn ook goed geïnformeerde burgers. We hebben de plicht op feiten te wijzen die onvoldoende belicht worden.’
Ondertussen werd met de komst van Extinction Rebellion (XR) het protest radicaler. In verschillende hoofdsteden werden pleinen en straten bezet. In Brussel vond de Royal Rebellion plaats, die door de politie hardhandig beëindigd werd maar die het ledenaantal van XR in België deed verviervoudigen, van 3.000 naar 12.000.
‘Uit frustratie’, vertelt Marjolein Moreaux over waarom ze zich bij XR aansloot. ‘Frustratie omdat de massabetogingen op straat gewoon genegeerd zijn. Er was een draagvlak, er zijn twee belangrijke rapporten verschenen, van het Klimaatpanel en van Sign for my Future. Het is de politici op een schaaltje aangeboden en er is niets van terug te vinden in het regeerakkoord.’
‘Dan denk je: nu is het tijd voor burgerlijke ongehoorzaamheid. Niet omdat wij dat zo aangenaam vinden, maar het is gewoon te dringend. We hebben al zo veel gepraat en gewacht.’
‘Wij vragen drie zaken’, verduidelijkt Moreaux. ‘Dat media en politici de waarheid vertellen, dat er bindende plannen worden uitgetekend en dat er burgerplatforms komen, een soort onafhankelijke klimaatraad aan wie de regering verantwoording aflegt. Politici hebben burgers nodig om de klimaatcrisis aan te pakken.’
(Her)lees volledige interviews van het afgelopen jaar: | ||
‘Uiteindelijk moeten we naar een systeemverandering’
Play the Game/Thomas Søndergaard (CC BY-NC-ND 2.0) | ‘Er wordt valse oppositie gevoerd om iedere actie onderuit te halen of te vertragen’Katharine Hayhoe 
LBJ Library (Public domain) | |
‘Oliebedrijven als Exxon en Total wisten begin jaren tachtig alles wat er te weten viel over de klimaatverandering’Bill McKibben 
© Belga | ‘Waarom zou een koolstofarme wereld een hardere wereld zijn?’
© Belga | |
Maak MO* mee mogelijk.
Word proMO* net als 2793 andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.
Over de auteur
Meer verhalen
-
Analyse
-
Wereldblog
-
Nieuws
-
Analyse
-
Opinie
-
Nieuws
11.11.11
Search for Common Ground
Broederlijk Delen
Rikolto
Zebrastraat
Fairtrade Belgium
Memisa
Plan
WSM
Oxfam België
Handicap International
Artsen Zonder Vakantie
FOS
Unicef
Dokters van de wereld
Caritas Vlaanderen