Vooruitgang betekent niets voor vrouwen zolang mannen niet (ook) voor de kinderen zorgen

Is het een roman of een reportage? Is het een toevalstreffer of een maatschappelijke omwenteling? Het boek Kim Jiyoung, geboren in 1982 is het allemaal. In Zuid-Korea werden meer dan een miljoen exemplaren verkocht en trok de verfilming meer dan drie miljoen kijkers op drie weken tijd. ‘Het verhaal is tegelijk een scherpe kritiek op patriarchaat én kapitalisme.’

Zo nu en dan vallen de behoeften van een tijdperk samen met een boek dat verschijnt. Marketingafdelingen beloven dat elk seizoen tienmaal, tevergeefs. Als het dan toch gebeurt, is het onverwacht. Dat Kim Jiyoung de juiste snaar raakte toen het boek in 2016 verscheen in Zuid-Korea, is duidelijk. Er zijn weliswaar vijfmaal meer Zuid-Koreanen dan Belgen, maar een roman die meer dan een miljoen keren over de toonbank gaat, dat is ongezien, zeker in een relatief kleine taal.

Om goed te begrijpen welk fundamenteel maatschappelijk probleem de roman aankaartte, legde ik enkele vragen voor aan drie vrouwelijke activisten in Zuid-Korea: Yun-sook Mo (secretaris-generaal van de Koreaanse Vrouwenvakbond, KWTU), Yoon-ok Im (voormalig voorzitster van de Koreaanse Vereniging van Arbeidsters, KWWA) en Jin-kyung Bae (huidig voorzitster van de KWWA).

Een roman

Het verhaal van Kim Jiyoung is kort samen te vatten: een talentrijk en ambitieus meisje uit een bescheiden milieu in Seoel slaagt er in een universitair diploma te behalen en kan daarna aan de slag bij een marketingbureau. Ze is goed in haar werk, maar wordt toch niet betrokken bij een bijzonder nieuw project.

‘In de schoolboeken stond dat mannen en vrouwen gelijk waren, maar als meisje botste ik elke dag opnieuw op discriminaties.’

Ze trouwt en krijgt een dochter, waarna ze besluit haar loopbaan op te schorten en thuis te blijven, want er is onvoldoende opvang en haar liefhebbende echtgenoot is niet beschikbaar om een deel van de zorgtaken op zicht te nemen. Thuis vereenzaamt Jiyoung, ze vindt geen uitweg voor haar frustraties en uiteindelijk verzeilt ze in psychiatrische problemen.

Klinkt te eenvoudig en te rechttoe rechtaan voor een roman? In het nawoord versterkt auteur Cho Nam-joo het aanvoelen dat het hele verhaal eerder een reportage is dan fictie: ‘Ik moet er vaak aan denken dat Kim Jiyoung weleens echt zou kunnen bestaan. Dat komt omdat ze veel weg heeft van mijn vrienden, mijn collega’s en mijzelf.’

Bovendien voegt de auteur voortdurend voetnoten toe met verwijzingen naar allerlei rapporten waarin de basisstelling – dat meisjes en vrouwen in Zuid-Korea nog steeds tweederangsburgers zijn – onderbouwd wordt. Toch zitten er veel meer lagen in deze bondige roman dan je op het eerste gezicht ziet.

Yun-sook Mo bevestigt alvast de stelling van de auteur. Ze ziet haar eigen levensverhaal weerspiegeld in het fictieve verhaal: ‘Jiyoung groeide, net zoals ik, op in een vergelijkbaar sociaaleconomisch milieu, waarin ik als meisje minder gewaardeerd werd dan mijn jongere broer. Ik herinner me de verwarring over de kloof tussen wat ik moest leren en wat ik ervaarde. In de schoolboeken stond dat mannen en vrouwen gelijk waren, maar als meisje botste ik elke dag opnieuw op discriminaties.’ 

‘Net als Jiyoung gaf ik mijn carrière op na de bevalling en vond ik een baantje dat te combineren viel met mijn gezinstaken.’ En net die herkenning verklaart het belang van het boek, zegt Mo. ‘Omdat het een korte roman is, en geen academische studie, zet Kim Jiyoung het thema van de genderrollen zo duidelijk op de agenda, voor iedereen.’

Ook Jin-kyung Bae was blij met Kim Jiyoung: ‘Dit boek focust niet op een grote gebeurtenis of op een theoretisch discours, maar blijft heel dicht bij de dagelijkse problemen die miljoenen vrouwen ervaren. Je kan niet anders dan mee knikken terwijl je het verhaal leest. Het confronteert je opnieuw met de vaststelling dat gevestigde patronen niet noodzakelijk juist of gerechtvaardigd zijn. Dat discriminatie en vrouwenhaat aan de bron liggen van heel veel frustraties en zogenaamd onverklaarbare problemen.’

Patriarchaat en kapitalisme

Ik bezocht Zuid-Korea voor het eerst toen de fictieve Kim Jiyoung vijf was. Het was eind 1987, een half jaar voordat de Olympische Spelen in Seoel plaatsvonden, waarmee Zuid-Korea’s status als Aziatische Tijger moest bekrachtigd worden.

In de conclusies van mijn reisnotities citeerde ik toen Lee Kyong-haa die me soms vergezelde als vertaalster: ‘Deze samenleving kan zo niet verder op lange termijn. De jongeren studeren en moeten presteren van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat. De arbeiders werken tien tot twaalf uren per dag, de arbeidsters zelfs nog meer. Het ritme van de stad is razend. Straatverkopers werken tot middernacht, boeren zwoegen alle dagen. Het huis is voor mannen een plaats om te komen slapen… Er is geen tijd voor recreatie — letterlijk of figuurlijk — geen kans op intimiteit… Bij ons is dat verbonden met het confucianisme, maar hetzelfde patriarchaat heeft op andere plaatsen andere verantwoordingen gevonden voor dezelfde misdaad.’

33 jaar later lees ik het verhaal van Kim Jiyoung als een commentaar op een maatschappij waarin snelle en massale sociale verandering plaatsgevonden heeft, maar ook gepaard gaat met een onzichtbare maar verdrukkende culturele stilstand.

‘Ongelijkheid zit op verschillende manieren ingebakken in onze maatschappij.’

In de periode waarin de Republiek Korea zichzelf omvormde van een landelijke en arme natie tot een extreme verstedelijkt en rijk OESO-land bleven de culturele normen die de genderrollen vastleggen grotendeels onveranderd. Opvallend is trouwens dat Cho Nam-joo niet enkel de cultuur onder vuur neemt, maar ook impliceert dat het opgeven van de traditionele genderrollen een gevaar inhoudt voor de winstmarges – dat is in elk geval het argument dat managers en ceo’s geven.

Het boek is, op die manier, niet enkel een kritiek op het patriarchaat, maar ook op het hedendaagse kapitalisme.

Jin-kyung Bae: Ongelijkheid zit op verschillende manieren ingebakken in onze maatschappij: de decennia van dictatuur van de jaren 1950 tot 1988, de tegenstellingen tussen Noord- en Zuid-Korea, de erfenis van de Japanse koloniale bezetting… Samen creëert die geschiedenis inderdaad een sterke verwevenheid tussen patriarchaat en kapitalisme.’

Vanaf het begin van de industrialisering van Zuid-Korea werden de rechten van arbeiders ondergeschoven tegenover de winst van het bedrijf. En de rechten van vrouwen werden zowel in progressieve als conservatieve kringen genegeerd.

Het gevolg was dat vrouwen moesten kiezen tussen onderwerping aan mannelijke dominantie of leven in armoede. Het behoud van een hiërarchisch systeem, waarin handarbeiders minder vergoed worden dan kantoorwerkers, en waarin vrouwen minder betaald krijgen voor hetzelfde werk als mannen, is cruciaal voor zowel kapitalisme als patriarchaat.

Yoon-ok Im: Cho Nam-joo legt terecht de nadruk op het enorme gewicht dat de zorgtaken en -verwachtingen leggen op de levens van vrouwen. In deze pandemietijden wordt nog maar eens duidelijk dat vrouwen daarom de eersten zijn die de rekening van de crisis zullen betalen. Terwijl ze een loopbaan proberen combineren met een gezin, verliezen vrouwen inkomen, hun naam en hun toekomst. Vrouwen zijn het slachtoffer, ook al is er niemand die hen echt kwaad wil doen. Dat is, inderdaad, een scherpe kritiek op het kapitalisme waaronder wij leven.

‘Hoe komt het eigenlijk dat de loonkloof in Zuid-Korea groter is dan in eender welk ander OESO-land?’

Yun-sook Mo: Hoe komt het eigenlijk dat de loonkloof in Zuid-Korea groter is dan in eender welk ander OESO-land (OESO: Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, de club van rijke landen)? Waarom slagen we er niet in vrouwen gelijke status te geven, ook al klimmen ze steeds vaker op naar goede sociale posities en hebben ze financiële onafhankelijkheid verworven?

Uiteindelijk heeft dat toch vooral te maken met het feit dat de zorg- en gezinstaken uitsluitend door vrouwen opgenomen worden. Dat resulteert in loopbaanonderbrekingen, een diepe loonkloof en in onbetaald zorgwerk.

zolang vrouwen onderaan de ladder blijven staan, is er voor heel wat onder hen geen ander alternatief dan het opgeven van de eigen dromen en terechtkomen in een depressie, zoals Kim Jiyoung.

Therapie in plaats van structurele verandering

Kim Jiyoung kan haar verlies niet aan en begint stemmen te imiteren. Dat lijkt onschuldig, tot ze het tijdens een familiebijeenkomst ook doet en daarmee de conventies doorbreekt. De roman kan vervolgens gelezen worden als een soort psychiatrisch verslag: wie is deze vrouw en wat verklaart haar psychische trauma?

Daarmee reflecteert het verhaal de standaard benadering van maatschappelijke onvrede, in Azië zowel als in het Westen: we voelen ons comfortabeler bij individuele behandeling dan bij structurele verandering.

Jin-kyung Bae: De American Psychiatric Association heeft zelfs een specifiek Koreaanse geestesziekte op haar lijst: hwabyeong. Volgens de beschrijving betreft het een probleem bij Koreaanse vrouwen in de middenleeftijd, die geen weg meer kunnen met hun woede over herhaalde onrechtvaardige behandeling. Net als Kim Jiyoung hebben ze keer op keer hun verontwaardiging ingeslikt, tot het niet meer kan.

‘In elk geval heeft de roman ertoe geleid dat vrouwen in Zuid-Korea die veranderingen massaal zijn gaan eisen.’

Toch kan je de therapie van Kim Jiyoung ook anders lezen, namelijk als de erkenning van het feit dat haar ervaringen ondraaglijk zijn – en dus voorkomen moeten worden door zaken structureel te veranderen. In elk geval heeft de roman ertoe geleid dat vrouwen in Zuid-Korea die veranderingen massaal zijn gaan eisen.

Yoon-ok Im: Het grote debat na het success van Kim Jiyoung ging niet over de tegenstelling tussen individuele therapie of maatschappelijke verandering, maar over de vraag of Cho Nam-joo de genderdiscriminatie niet overdreven had. Dat bezwaar verdween grotendeels nadat de roman verfilmd werd. Je kan wellicht niet zeggen dat de Koreaanse samenleving daardoor veranderd is, maar er is wel een veel grotere aanvaarding van een volwassen feminisme ontstaan.

Yun-sook-Mo: Je zou kunnen zeggen dat het helen van Kim Jiyoung pas kan beginnen als de maatschappij ervoor zorgt dat vrouwen hun werk en loopbaan niet moeten opgeven wanneer ze kinderen krijgen. Als er, met andere woorden, een sociaal systeem is dat moeders ondersteunt met kinderopvang en andere omkadering. Pas dan kunnen vrouwen voluit dromen en niet langer, zoals onze moeders, hun verwachtingen inperken.

Zolang vrouwen dat blijven doen, zullen ook onze dochters nog altijd dezelfde strijd moeten voeren. Dit boek herinnerde me eraan dat elk leven en alle dromen onvervangbaar zijn, ook mijn leven en mijn dromen.

De creatieve middenklasse

Kim Jiyoung zou in een Vlaamse versie wellicht Annelies Peeters heten: een combinatie van de meest voorkomende familienaam met een populaire voornaam begin jaren 1980. ‘Die keuze nam me meteen in voor het boek’, zegt Yoon-ok Im. ‘Want op die manier wordt het genderthema herkenbaar voor iedereen, ongeacht sociale klasse.’

Tegelijk koos Cho Nam-joo er bewust voor om de volwassen Jiyoung een creatieve baan bij een marketingbureau te geven, terwijl haar echtgenoot bij een groot bedrijf werkt.

Het verhaal speelt zich, met andere woorden, af in de creatieve, hogere middenklasse. Een omgeving waarvan je zou verwachten dat die zich meer leent tot snelle cultuurverandering dan andere milieus. Is het terecht om te veronderstellen dat er op het platteland of in armere wijken van de grootsteden een nog sterker cultureel conservatisme speelt?

‘Zolang vrouwen gezien worden als degenen die de zorgtaken opnemen, zullen ze niet gezien worden als ideale werknemers.’

Yoon-ok Im: De manier waarop omgegaan wordt met genderrollen verschilt inderdaad naargelang in welke sociale klasse of waar je leeft, in de stad of op het platteland, en hoe oud je bent. Maar altijd weegt de ongelijkheidslogica door. Zeker na de financiële crisis van 1997 werd Zuid-Korea een competitieve samenleving waarin de winnaars vinden dat ze recht hebben op alles en er niets overblijft voor de verliezers.

Jin-Kyung Bae: Je kan zeggen dat er verschillen zijn in de manier waarop verschillende sociale klassen omgaan met veranderende genderrollen. Maar wat minder aandacht krijgt, is dat die verschillen aangestuurd worden door een economische realiteit en logica. Discriminatie van vrouwen gebeurt in grote en goed georganiseerde bedrijven door vrouwen belangrijke opdrachten niét te geven.

De redenering is dat die vrouwen op een bepaald moment toch kinderen zullen krijgen en daardoor minder beschikbaar zijn of zelfs zullen vertrekken. zolang vrouwen gezien worden als degenen die de zorgtaken opnemen, zullen ze niet gezien worden als ideale werknemers. Want die ideale werker is 24/7 oproepbaar voor het bedrijf.

Kleinere bedrijven winden er zoveel doekjes niet om. Daar krijgen vrouwen vaak zonder omwegen te horen dat mannen meer loon krijgen of gepromoveerd worden omdat zij de kostwinners van het gezin zijn. De kijk op genderrollen is dezelfde, de manier waarop die vorm krijgt, varieert tussen subtiel en brutaal, maar altijd betalen jonge vrouwen die culturele tunnelvisie met hun toekomstperspectieven.

***

In Jeonju, een kleiner stadje in het centrum van Zuid-Korea, logeerde ik in 1987 bij een koppel boerenactivisten. Aan het ontbijt vertelde de vrouw des huizes – Kim Yoon – dat vrouwen niet alleen hard moesten werken op het veld en zorgen voor de kinderen, maar dat ze ook nog eens verantwoordelijk waren voor het opvangen van de gevolgen als hun mannen gingen vergaderen, in hongerstaking gingen of in de gevangenis gegooid werden.

Het waren de nadagen van de dictatuur die Zuid-Korea drie decennia in zijn greep had, en er werd dus hard actie gevoerd voor meer democratie maar ook voor betere lonen en arbeidsvoorwaarden. ‘Vrouwen worden niet geconsulteerd, niet betrokken in de besluitvorming, maar moeten wel de gevolgen ervan dragen’, zei Kim Yoon, die intussen al een aantal jaren overleden is.

De grootstedelijke Kim Jiyoung leeft in een radicaal andere wereld, maar ze voert een verbazend gelijkaardige strijd. Het is die vaststelling en de massale herkenning ervan die het boek, en de film, zo populair en belangrijk gemaakt heeft in Zuid-Korea. Over generaties en klassen heen.

Kim Jiyoung, geboren in 1982 door Cho Nam-joo wordt in Nederlandse vertaling gepubliceerd door Nijgh & Van Ditmar. 155 blzn. ISBN978 90 388 0944 1