Mondiaal bestuur moet resultaten opleveren voor armen, voor de toekomst, voor de planeet

Vandaag begint in New York de 75ste vergadering van de Verenigde Naties. Is zo’n “dure praatbarak” nog wel nodig, gewenst, verantwoord? MO* vroeg aan vijf vooraanstaande denkers en doeners uit India, Brazilië, Nigeria en Australië welke keuzes er vandaag gemaakt moeten worden voor een betere internationale orde van morgen.

Machteloze blauwhelmen, dure praatbarakken en papieren tijgers: internationale samenwerking heeft een slechte naam, omdat de resultaten vaak te wensen over laten. Maar zonder VN, klimaattop of andere internationale afspraken dreigen chaos en conflict.

Een gesprek over de huidige wereldorde is maar zinvol als het niet enkel onder westerse vertegenwoordigers gevoerd wordt. Wat moet er veranderen aan internationale instellingen en hun prioriteiten? Daarom stelden we de vijf dringendste vragen aan vijf diverse experts uit drie continenten, over de keuzes die vandaag gemaakt moeten worden.

1. Minder nationale soevereiniteit voor meer mondiaal bestuur?

Naties vormen het fundament van onze internationale orde. Tegelijk bepekt de nationale soevereiniteit de ruimte voor mondiaal bestuur. Moet die nationale soevereiniteit herdacht worden om een toekomstgerichte mondiale orde mogelijk te maken?

Frei Betto: Mondiaal bestuur is een utopie. In realiteit zou dat uitgeoefend worden door de Verenigde Naties, maar hoe kunnen we een politieke organisatie vertrouwen die een proces van “privatisering” doormaakt? Sinds 2000 speelt het Global Compact een overheersende rol bij de VN: een club van megabedrijven die zorgen voor de financiële middelen die de lidstaten liever niet betalen om het algemeen belang en de beginselen van de mensenrechten te verdedigen. Ted Turner, de eigenaar van CNN, bood ooit aan om een even grote bijdrage aan de Verenigde Naties te betalen als de Verenigde Staten op dat moment.

Salil Shetty: De meeste natiestaten werden in het verleden kunstmatig aan de bevolking opgedrongen door de koloniale elite, met actieve steun van de binnenlandse heersende elite. In de overgrote meerderheid van de landen is de primaire identiteit van individuen zelden de natiestaat. Primaire identiteitskenmerken zijn eerder cultureel en lokaal, natiestaten zijn daarom van nature onstabiel en het concept van nationale soevereiniteit, opgepookt door de gefabriceerde emotie van het nationalisme, is vooral essentieel om de macht van de elite te behouden.

De internationale orde is een vergelijkbaar fenomeen op internationaal niveau. Het is het mechanisme waarmee de machtigste landen en hun heersende elite hun belangen kunnen beschermen. Dus ja, we moeten zowel de nationale soevereiniteit als de internationale orde heroverwegen, vanuit het perspectief van degenen die niet meetellen. We hebben geen nationale soevereiniteit nodig, we hebben de soevereiniteit van de mensen nodig.

Izabella Teixeira: Nationale soevereiniteit zorgt er meteen voor dat het duidelijk is waar de verantwoordelijkheid ligt. Maar overheden moeten minder focussen op de macht over hun grondgebied en meer op de zorg voor burgers op dat grondgebied. Het voordeel van nationale verantwoordelijkheid is dat het beleid dicht genoeg staat bij de lokale realiteit van mensen. Maar de manier waarop overheden in Rusland, de VS, Brazilië en India omgingen met de coronacrisis maakt duidelijk dat er nog héél veel werk is op dat vlak.

Als het goed begrepen wordt, leidt het concept van nationale soevereiniteit tot de noodzaak aan internationale samenwerking voor het oplossen van mondiale problemen. Om dat goed te doen, zijn de ongelijkheid binnen landen en de machtsongelijkheid tussen landen de grootste problemen. Neem de klimaatverandering: dat mondiale probleem is alleen op te lossen als alle landen hun nationale verantwoordelijkheid nemen.

‘Uit ons onderzoek blijkt dat bijna 40 procent van de mensen niet gelooft dat hun mening ertoe doet voor hun regering.’

Adekeye Adebajo: De Europese Unie is het meest verregaande voorbeeld van transnationaal bestuur. Maar ook daar gaat het over het bundelen van nationale soevereiniteit, niet over het opgeven ervan. Met andere woorden: nationale soevereiniteit blijft op dit moment de hoeksteen van internationale relaties en samenwerking. Ook in Afrika, waar de koloniale grenzen in 1963 bevestigd werden, omdat het alternatief nog méér instabiliteit, oorlog en conflict was.

Sharan Burrow: We hebben een nieuw sociaal contract nodig, dat inzet op herstel en veerkracht voor een rechtvaardige, inclusieve toekomst. Zowel nationaal als internationaal bestuur is daarvoor van vitaal belang. Maar het moet op alle niveaus veel democratischer en transparanter.

In deze crisisfase van de pandemie kijken de mensen meer dan ooit naar hun nationale regeringen voor zekerheid. Internationale instellingen blijven verder af staan van de mensen, ook als ze democratischer en meer participatief worden. En burgers verliezen nu al het geloof in de democratie. Uit ons onderzoek blijkt dat bijna veertig procent van de mensen niet gelooft dat hun mening ertoe doet voor hun regering.

2. Moeten de Verenigde Naties hervormd worden?

De Verenigde Naties, de ruggengraat van de naoorlogse internationale orde, beloven al decennia hervormingen, maar slagen er blijkbaar niet in de organisatie aan te passen aan de noden van de eenentwintigste eeuw. Hoe komt dat?

Adekeye Adebajo: De VN vieren hun 75ste verjaardag dit jaar en de VN-Veiligheidsraad werd al die tijd slechts één keer uitgebreid, van elf naar vijftien landen, waarvan vijf permanente leden. Hervormingen zijn dus absoluut nodig. Afrika moet dringend meer macht en invloed verwerven binnen de VN en de Veiligheidsraad, om beslissingen mee vorm te kunnen geven die belangrijk zijn voor het continent. Het is de hoogste tijd om Brazilië, India, Zuid-Afrika en Nigeria een permanent zitje aan de tafel te geven. Maar de huidige permanente leden kunnen hervormingsplannen tegenhouden met hun vetorecht, dus blijft alles bij het oude.

Salil Shetty: Het is een publiek geheim dat de VN slechts zo sterk zijn als hun sterkste leden, met name die in de Veiligheidsraad, toestaan, te beginnen met de VS. Elke VN-instantie of -leider die de grote mogendheden uitdaagt, zal het moeilijk hebben om te overleven. De opkomst van China als een grote mogendheid zet de traditionele berekening op zijn kop. India had een zeer belangrijke en positieve evenwichtsrol kunnen spelen, maar heeft zich helaas bezig met de Verenigde Staten van Trump verbonden. De vier landen die momenteel het slechtst presteren in de wereld, de VS, Brazilië, India en Rusland, worden geleid door autoritaire leiders die er alles aan zullen doen om de VN en multilaterale processen te ondermijnen.

Sharan Burrow: Met een op consensus gebaseerd model zal de inertie voortduren. Het is tijd om na te denken over een democratische hervorming van de VN. Daarbij moeten opties voor democratisch gekozen vertegenwoordigers inbegrepen zijn, in een structuur die de opvattingen van de mensen kan integreren met die van de nationale leiders. Zo kunnen de VN vooruitgang en vertrouwen garanderen.

Izabella Teixeira: We hebben in elk geval een multilateraal systeem nodig om landen en belangen samen te brengen. Pandemieën, migratie, de relatie tussen mens en natuur, wereldwijde ongelijkheid: zonder internationale orde, gebouwd rond internationale organisaties, kunnen we geen van die uitdagingen goed aanpakken. Maar het bestaande systeem kampt met een gebrek aan geloofwaardigheid. Wie echter denkt dat de oplossing bij de privésector ligt, dwaalt. Het was net de private financiële sector die de wereld in 2008 op de rand van het bankroet bracht.

De geloofwaardigheid van de VN, maar ook van internationale ontwikkelingssamenwerking, zal pas hersteld worden als er betere resultaten voor de armen en voor het milieu geboekt worden.

Frei Betto: Het was van bij het begin een vergissing om New York te accepteren als het hoofdkwartier van de VN. Het had Genève moeten zijn, of een andere plek die veel minder partijdig is dan een stad in de VS. Als we echt willen samenwerken, moeten we het voorbeeld van paus Franciscus volgen. Die heeft drie internationale bijeenkomsten van leiders van volksbewegingen georganiseerd, twee in Rome en één in Santa Cruz de la Sierra (in Bolivia, red.). De samenwerking moet van onderaf worden opgebouwd, tussen de instellingen die vluchtelingen, werklozen, homoseksuelen, vrouwen, zwarten, inheemse mensen en al diegenen die het slachtoffer zijn van segregatie, discriminatie en uitbuiting vertegenwoordigen.

3. Wat moet prioritair aangepakt worden?

Welke uitdaging moet absolute prioriteit krijgen in de internationale samenwerking? Welke structuur is daarvoor nodig?

Sharan Burrow: Mondiale samenhang en solidariteit zijn van vitaal belang voor de opbouw van een mondiaal sociaal beschermingsfonds, voor universele inkomens- en gezondheidssteun in kwetsbare landen. 400 miljoen banen zijn vernietigd en zo’n 1,6 miljard werknemers in de informele economie belanden in armoede. Daarom is sociale bescherming van cruciaal belang voor zowel het overleven als voor de basiseconomie. En bij de wederopbouw moet overal waardig werk gecreëerd worden. Dat betekent: steun voor banen in de transitie van alle economische sectoren naar een netto-neutrale economie. Zo kunnen we een levensvatbare planeet veiligstellen.

Frei Betto: Internationale samenwerking bestaat meer op papier dan in werkelijkheid. De coronacrisis heeft dat duidelijk gemaakt. De VS eigenden zich gezondheidsapparatuur toe die bestemd was voor Brazilië, net zoals Tsjechië een zending voor Italië in beslag nam. Ook de goede en mooie bedoelingen van internationale overeenkomsten voor de bescherming van het milieu blijven beperkt tot papieren verklaringen.

Het grootste probleem in de wereld van vandaag is de sociale ongelijkheid. Wat doen rijke landen om die te verminderen? Waarom dwingt het Internationaal Gerechtshof in Den Haag niet af dat belastingparadijzen gesloten worden, waar fortuinen van corruptie, ontduiking en georganiseerde misdaad worden bewaard?

Totdat de mensheid het kapitaloceen overwint, het tijdperk waarin privékapitaal luider spreekt dan collectieve rechten, zal er geen sprake zijn van internationale samenwerking, maar van belangenconflicten vermomd als humanitaire acties.

‘Bolsonaro en Trump maken duidelijk hoe desastreus het wordt als je wetenschap afwijst en bestuurt op basis van angst.’

Izabella Teixeira: De klimaatverandering. Dat werd vorig jaar duidelijk door de mondiale acties van klimaatjongeren, gevolgd door hun ouders en grootouders, en vervolgens door de internationale instellingen. Het is trouwens de cruciale uitdaging voor internationale instellingen in deze 21ste eeuw: hoe pakken zij de thema’s op die burgers en mondiale bewegingen op de agenda zetten? Het vergt ook een nieuw politiek narratief, waarin veel meer plaats is voor burgers en hun informele bewegingen, in plaats van de formaliteiten van internationale diplomatie.

Daarnaast heeft de coronacrisis nog eens heel duidelijk gemaakt wat de klimaatcrisis al jaren aantoont: het belang van wetenschap voor effectief optreden en voor mondiaal bestuur. Bolsonaro en Trump maken duidelijk hoe desastreus het wordt als je wetenschap afwijst en bestuurt op basis van angst.

Adekeye Adebajo: Vrede en veiligheid aan de ene kant, armoedebestrijding aan de andere kant. En beide zijn met elkaar verbonden. Want zonder vrede en veiligheid is ontwikkeling niet mogelijk, en zonder ontwikkeling dreigt altijd instabiliteit of erger. En dat is opnieuw een reden om de VN-Veiligheidsraad te hervormen en democratischer te maken.

Salil Shetty: Wat we nodig hebben is een radicale transformatie van de machtsverhoudingen om de ongelijkheden op vlak van rijkdom, ras, geslacht en kaste te verminderen of te beëindigen. We hebben op dit moment echter een enorm tekort aan moreel leiderschap. Met de huidige groep leiders in de G20 is er geen mogelijkheid om de macht en de notie van internationale samenwerking te herzien.

4. Kunnen we met minder internationale organisaties?

In een recent interview zegt Jan Orbie (UGent) dat de wereld wellicht beter af zou zijn met een paar internationale organisaties minder. Hij noemt met name de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en het Internationaal Muntfonds (IMF). Akkoord?

Adekeye Adebajo: Ik vrees dat dat een nogal onverantwoordelijk standpunt is. Natuurlijk zijn het IMF en de Wereldhandelsorganisatie (WTO) allesbehalve perfecte instellingen. Maar als ze niet bestonden, zou iemand ze moeten oprichten. Dag Hammarskjöld (VN-secretaris-generaal in de jaren 1950, red.) vatte dat goed samen: de VN zijn niet opgericht om van de wereld een hemel te maken, maar om hem te behoeden voor de hel.

‘Om een internationaal systeem ook voor de zwakke landen te doen werken, moeten ook de belangen van de machtigste landen gediend worden.’

In Europa weten jullie hoe gevaarlijk het verwerpen van internationale samenwerking is, want ze herinnert aan het protectionisme en de beggar-thy-neighbour-concurrentie in het interbellum (waarbij de economische oplossingen van het ene land de problemen in een ander versterken, red.). Dat creëerde de economische en sociale voorwaarden die tot de Tweede Wereldoorlog leidden.

Als internationale orde niet inclusief is en de mondiale machtsrelaties niet vertegenwoordigt, verliest ze credibiliteit. Het gevolg is dat de beslissingen die ertoe doen elders genomen worden. Het klinkt contra-intuïtief, maar de belangen van de machtigste landen moeten gediend worden door een internationaal systeem opdat het ook voor de zwakkere landen zou kunnen werken.

Frei Betto: Het internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldhandelsorganisatie (WTO) verdedigen vooral privékapitaal. Ze moedigen financiële speculatie aan en leggen belastinghervormingen en handelstarieven op, die miljoenen mensen in armoede en ellende storten. Maar we kunnen niet zonder voldoende internationale organisaties. Al is er geen sprake van een mondiaal bestuur zolang er ernstige lokale conflicten zijn.

Sharan Burrow: We hebben internationale organisaties nodig. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft bewezen dat zij noodzakelijk is om een mondiaal antwoord op COVID-19 te geven. Anderzijds is de Wereldhandelsorganisatie (WTO) verantwoordelijk voor een internationaal handelsmodel dat zowel de mensen als hun omgeving in de steek heeft gelaten. En de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) zijn ver afgedwaald van hun mandaat, om neoliberale structurele hervormingen en bezuinigingen, de belangen van dominante landen en de hebzucht van het bedrijfsleven te bevorderen. Dit moet veranderen.

‘We hebben een internationale organisatie nodig die werkelijk verantwoording aflegt aan de internationale bevolking, aan We, the People.’

De Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) is een goed voorbeeld, met haar unieke drieledige systeem van werkgevers, vakbonden en overheden, de pijlers van de IAO. Maar zij moeten zich vandaag even sterk inzetten voor een wereldwijde bodem van rechten en gedeelde welvaart als haar oprichters in 1919.

Salil Shetty: Er is een wildgroei aan internationale organisaties en VN-organen. En er is veel minder bureaucratie nodig. Maar de rijke landen zijn de grote donoren en zij willen zowel banen voor hun mensen als controle over het bestuur van deze organisaties. Het IMF lag een paar jaar geleden aan een beademingstoestel, maar werd nieuw leven ingeblazen toen Griekenland en Europa in een crisis verkeerden. Vandaag is het zelf alweer de financiële ambulance. We hebben een handelssysteem nodig dat op regels gebaseerd is, maar de WTO heeft net zoveel problemen veroorzaakt als dat het bedoeld was om die op te lossen.

Izabella Teixeira: Ik ben geen econome en spreek me dus niet uit over de actuele behoefte aan organisaties als het IMF of de WTO. Maar de toekomst is geen simpele voortzetting van het verleden. Eén behoefte is er zeker: een manier ontwikkelen om de verantwoordelijkheid van de privésector op internationale schaal te organiseren.

5. Welke internationale organisatie moet opgericht worden?

Als u de macht had om een hoogstnoodzakelijke internationale organisatie te creëren, welke zou dat dan zijn? En waarom is die zo belangrijk voor het mondiale welzijn?

Salil Shetty: We hebben een internationale organisatie nodig die werkelijk verantwoording aflegt aan de internationale bevolking, aan We, the People. Want onze problemen overschrijden steeds meer de grenzen. Bovendien moet de wereld kunnen tussenkomen wanneer leiders of overheden hun macht gebruiken om minderheden of zwakkere groepen in hun land aan te vallen. Alleen: zolang we er niet in slagen om de binnenlandse politiek op het juiste spoor te zetten en via verkiezingen progressieve meerderheden aan de macht te krijgen in de sleutellanden, blijft internationale politiek in handen van de elite.

‘Ik zou een internationale organisatie oprichten van alle mensen en volkeren die onder de armoedegrens leven.’

Adekeye Adebajo: We moeten niet iets nieuws creëren, we moeten ervoor zorgen dat de bestaande instellingen beter werken. Er bestaat nu al een VN-Commissie voor Vredesopbouw. Die heeft veel te weinig middelen. Investeer daarin. Want vandaag zien we dat de helft van de conflicten die gestopt worden, binnen de vijf jaar opnieuw opflakkert. Dat heeft alles te maken met een gebrek aan middelen om te demobiliseren, te ontwapenen en te herintegreren. Een goed werkende Commissie zou ook bijdragen tot een grotere en betere bestuurscapaciteit, met beter werkende sociale resultaten.

Sharan Burrow: In plaats van nieuwe instellingen op te richten, moeten we de instellingen die we hebben, doen samenwerken. Met het uitdrukkelijke doel om dat wereldwijde, universele sociaal beschermingsfonds op te bouwen en te coördineren. Dat zou immers betekenen dat iedereen een bodem van sociale zekerheid krijgt, met inbegrip van pensioen, inkomenssteun, een minimumloon om in leven te blijven. Dat vormt de basis voor waardigheid op het werk en in onze gemeenschappen.

Izabella Teixeira: Er is zeker behoefte aan een nieuwe manier om mensen wereldwijd samen te brengen, een nieuwe vorm of een nieuw platform voor de Verlichting van de 21^ste eeuw, waarin een nieuw evenwicht tussen mens en natuur gerealiseerd wordt. Niet in de vorm van een nieuwe instelling of organisatie, maar in een netwerk of alliantie, waarin de verschillen tussen mensen, gemeenschappen of naties niet langer gezien worden als struikelstenen, maar als kracht.

Frei Betto: Ik zou een organisatie oprichten van alle mensen en volkeren die onder de armoedegrens leven. Deze organisatie moet vechten voor een wereldwijd basisinkomen, een maandelijks basisvoedselpakket voor alle gezinnen en gratis toegang tot hoogwaardige medische zorg. Voor gratis en kwaliteitsvol basisonderwijs voor alle kinderen van drie tot twaalf jaar. Voor de realisatie van de drie T’s van paus Franciscus, recht op werk, land en onderdak (trabalho, terra e teto, red.), én voor sociaal georiënteerd natuurbehoud.