Angst, onzekerheid en corona maken het leven in Moria ondraaglijk

De coronadreiging maakt de leefomstandigheden op de Griekse eilanden ondraaglijk. In het vluchtelingenkamp Moria op het eiland Lesbos dreigt angst en onzekerheid de bovenhand te nemen. ‘Jammer genoeg is er niet snel zicht op verandering’, klinkt het. Anne Boomsma, coördinator Stichting Bootvluchteling, vertelt aan MO* over leven en overleven in Lesbos.

Sommigen noemen het ‘de jungle’, anderen noemen het ‘de hel’. Het vluchtelingenkamp Moria vangt ongeveer zes keer zoveel mensen op dan wat de oorspronkelijke capaciteit toelaat. Met 20.000 mensen die op elkaars lip zitten, is het moeilijk om een menswaardig bestaan te leiden en nog moeilijker om de coronamaatregelen te respecteren.

De angst heerst dat het kamp zal uitmonden tot een broeihaard van coronabesmettingen. Met intussen een aantal bevestigde gevallen is de nood hoog om strengere maatregelen in te voeren. De Griekse overheid riep al een lockdown uit voor alle Griekse vluchtelingenkampen die tot 7 juni zal standhouden.

Onrust is onvermijdelijk tijdens zo’n lockdown in Moria. In het overvolle kamp, waar persoonlijke ruimte schaars is en alle activiteiten nog eens wegvallen, is frustratie een realiteit waar je moeilijk omheen kunt. Dat zorgt voor spanningen bij de bewoners.

Er zijn amper vier waterkranen voor duizenden mensen en urenlange wachtrijen voor een toiletbezoek of douche.

In tijden van corona is hygiëne verder een absolute must. Maar in het kamp heerst een waterschaarste, met amper vier waterkranen voor een aantal duizend mensen. Het duurt overigens niet lang alvorens het water die dag op is. Daardoor ontstaan lange rijen in de ochtend. Douches en toiletten zijn er in de minderheid en voor een bezoek aan die voorzieningen is het vaak uren wachten. Door die ellenlange rijen verdwijnt het belang aan social distancing meteen.

Nu de temperatuur iedere dag alsmaar stijgt en de zomer nabij komt, zijn hygiënische en sanitaire voorzieningen nog meer noodzaak geworden. ‘In Griekenland is gisteren de warmste dag ooit gemeten in mei’, antwoordt Anne Boomsma als ik haar vraag hoe ze het stelt in het kamp.

Boomsma is coördinator van de ngo Stichting Bootvluchteling en verblijft nu bijna zes maanden in het kamp Moria op het Griekse eiland Lesbos. Als humanitaire werkster in de medische zorg is zij een belangrijke stem uit het veld. Boomsma zag de schrijnende leefomstandigheden uitdraaien tot een inhumane situatie in tijden van corona. De strenge lockdownmaatregelen spaarden immers zowel de kampbewoners als de humanitaire werkers niet.

Leven en overleven in lockdown

Welk invloed hebben de lockdownmaatregelen op de asielprocedures van de bewoners?

Boomsma: Het zijn spannende tijden. De bewoners hebben al twee maanden geen zicht op enige verandering. Het Europees Ondersteuningsbureau voor Asielzaken (EASO) legde het werk op het eiland stil, waardoor niemand een asielaanvraag kon indienen. Zo kwam niemand een stap verder in zijn procedure. Dat maakt dat de wachttijden bijzonder lang zijn geworden. Die waren dat al, maar zijn nu nog verder opgelopen. Inmiddels nam EASO het werk weer op.

Maar onder de bewoners en ngo’s heerst de angst dat het einde van deze lockdown nog niet in zicht is. De maatregelen duurden in eerste instantie maar tot 10 mei, daarna kwam de boodschap dat het verlengd werd tot 21 mei. De angst heerst vandaag opnieuw dat de lockdown wordt verlengd. We wachten allen in spanning af om te zien of dat het geval zal zijn. (Inmiddels beslist de Griekse overheid op 22 mei dat de lockdown verlengd wordt tot 7 juni, red.)

Wat betekent de lockdown voor vluchtelingen die nu aankomen op het eiland?

Boomsma: Er zijn een tijdlang geen boten meer aangekomen. De afgelopen twee weken kwamen opnieuw drie boten aan. Bij de eerste twee boten die zijn aangemeerd, zijn vluchtelingen vrijwel meteen in isolatie geplaatst in een speciaal kamp in het noorden van het eiland. Daar namen gezondheidswerkers coronatesten af, waaruit bleek dat vier mensen positief waren. Zij zijn meteen in quarantaine geplaatst.

Bijgevolg werden dan alle vluchtelingen getest. In het kamp zijn tot dusver geen gevallen gemeld, maar de kans bestaat dat het virus zich al een weg baant tussen de 20.000 inwoners. Dat kunnen we niet met zekerheid zeggen.

Ik kan me voorstellen dat het begrip ‘social distancing’ amper mogelijk is in Moria?

Boomsma: Dat klopt. Als je kijkt naar het aantal mensen dat hier verblijft op een klein oppervlakte, kan je je voorstellen hoe de gang van zaken is. Mensen zijn afhankelijk van hulp. Dat begint bij het verstrekken van voedsel tot toegang tot medische zorg. Voor werkelijk alles sta je in de rij. Om eten te kopen, water te halen, naar het toilet te gaan, te douchen, je handen te wassen, een dokter te raadplegen, … En in die rij kan je de nodige afstand niet bewaren.

‘Voor werkelijk alles sta je in de rij. En in die rij kan je de nodige afstand niet bewaren.’

Verder staan de tenten heel dicht bij elkaar en in een leefcontainer slapen vaak 15 tot 30 mensen. Dan heb je geen meter voor jezelf, bij wijze van spreken.

Geraken de kampbewoners de voorbije maanden nog gemakkelijk aan voedsel?

Boomsma: Ongeveer de helft van de kampbewoners is afhankelijk van het zogenaamde ‘cash program’ (het UNHCR-systeem waarbij bijvoorbeeld een 1-persoonshuishouden maandelijks negentig euro krijgt, red.). Die mensen kunnen niet meer aan hun geld. De andere helft is afhankelijk van de zogenaamde ‘food line’, zij staan drie keer per dag in de rij om eten te ontvangen.

Als iemand geniet van dat ‘cash program’, kan die persoon alleen nog geld afhalen buiten het kamp. Maar daar kunnen mensen niet heen door de lockdown. Velen hebben dus geen geld om eten te kopen. Sinds een week is hier slechts één bankautomaat in het kamp, wat bijzonder weinig is voor het aantal mensen dat hier verblijft. Daarvoor kon 1,5 maand niemand geld afhalen in het kamp.

In het kamp is overigens één winkel waar je met de bankkaart kan betalen. Daardoor moest 1,5 maand lang de hele populatie van 20.000 inwoners in die winkel hun boodschappen doen. Er ontstaan zo niet alleen lange rijen, maar ook onrust. Ook de kleine winkeltjes krijgen het moeilijk, want ze ontvangen minder klanten maar kunnen ook amper nog een voedselvoorraad voorzien. Daar waren de winkeleigenaars grotendeels afhankelijk van.

En ook de waterschaarste is in Moria een groot probleem.

Boomsma: Er heerst inderdaad een schaarste. In de grond is simpelweg niet voldoende water voor de bewoners. De waterputten hebben wel water, maar als het diezelfde dag op is, is het op. Zo heeft het merendeel van de bewoners vaak geen water voorhanden.

Watershed Foundation (een plaatselijke ngo die zorgt voor de aanleg van waterkranen, toiletten en douches in het kamp, red.) vertelt mij dat er geen waterkranen meer gebouwd kunnen worden. Simpelweg omdat er niet voldoende water beschikbaar is voor 20.000 mensen. Hierdoor proberen de bewoners vooral in de ochtend hun flessen snel te vullen voordat de watertoevoer het vervolgens urenlang laat afweten.

Bovenop het watertekort heerst nog een schrijnend afvalverwerkingsprobleem. Hoe verklaar je dat?

Boomsma: Om vier uur ’s nachts wordt er in enkele delen van het kamp afval opgehaald. In twee derde van het kamp gebeurt dat niet. Daar zijn verschillende ngo’s actief die zelf vrijwillig het afval verzamelen.

‘Er wordt meer afval geproduceerd dan dat er opgehaald kan worden.’

Er wordt meer afval geproduceerd dan dat er opgehaald kan worden. Omdat alle tenten dicht bij elkaar gebouwd zijn, is er relatief minder plek om afval op te slaan. Wegen en paden in het kamp worden zo geblokkeerd. Dat is enorm onhygiënisch. Mensen klagen over muizen en ratten die bij hun tenten komen.

Nu het iedere dag warmer wordt, is ook de geur een probleem. Het afval gaat sneller rotten en ontbinden. Het trekt nu nog meer ongedierte aan en maakt mensen overigens ziek. Dat is voor ons een grote zorg.

De meest kwetsbaren

Hoe worden risicopatiënten vandaag beschermd tegen de coronadreiging?

Boomsma: In onze kliniek is wekenlang gewerkt aan een lijst met de meest kwetsbare patiënten, denk aan diabetes en astma. Er staan meer dan vierhonderd mensen op die lijst. Het idee was om hen in eerste instantie zo snel mogelijk uit Moria te laten vertrekken. Zij zouden naar veiligere plekken reizen op het vasteland, waar je de nodige afstand van elkaar kan bewaren. 28 mensen zijn verplaatst, maar de overige mensen staan op de wachtlijst.

Waarom zijn tot dusver louter 28 mensen verplaatst?

Boomsma: Ze kregen een blauwe stempel, wat in hun asielprocedure aantoont dat ze niet worden afgewezen en dus niet teruggestuurd worden. De stempel geeft hen de toestemming zich te verplaatsen binnen Griekenland. Op die manier geven ze minder prioriteit aan de kwetsbare status en de gezondheid van de mensen.

Het is voor ons lastig te begrijpen waarop de keuze is gebaseerd en wij hebben het liever anders. Het meest frustrerende is dat de procedure lang stillag. De voorbije maanden kregen mensen helemaal de kans niet om zo’n stempel te krijgen door de lockdownmaatregelen. Zo zie je maar hoe een kettingreactie kan ontstaan van problemen die zich blijven opstapelen.

Het initiële idee was om mensen hooguit een aantal weken tot drie maanden te laten verblijven in het kamp. Maar ik sprak al met mensen die hier al enkele jaren zitten. Hoe meer mensen blijven aankomen, hoe langer het duurt om de asielprocedure rond te krijgen voor iedereen. Jammer genoeg is er niet snel zicht op verandering.

Toegang tot gezondheidszorg minimaal

Is er voldoende capaciteit in de klinieken nu het coronavirus dreigt uit te breken?

Boomsma: Neen, er is niet voldoende capaciteit. In februari zijn veel ngo’s halsoverkop vertrokken omdat een kleine groep eilandbewoners ngo-medewerkers aanvielen, omdat ze niet akkoord waren met de vluchtelingenkampen. Een deel van de eilandbewoners staat gelukkig neutraal, soms zelfs positief tegenover de kampen. Griekenland kreeg nu door de coronacrisis een zware economische klap en de vluchtelingencrisis versterkt die klap.

‘Bijna elke humanitaire organisatie in het kamp heeft te kleine medische teams.’

Nu ngo’s voorzichtig willen polsen om terug te keren naar de eilanden, valt dat plan volledig in het water door de coronadreiging. Dat betekent dat medische teams veel kleiner zijn geworden en het lastig wordt om die teams verder aan te vullen. Bijna elke organisatie heeft een te klein medisch team en dat is ook de reden waarom Stichting Bootvluchteling een kliniek runt met twee andere ngo’s, Kitrinos Healthcare en Medical Volunteers International. De centrale triagetent is gerund door zes verschillende organisaties omdat het anders niet lukt.

Onze grootste zorg is dat we ‘s avonds de spoedgevallendienst niet meer kunnen garanderen en er een soort gat ontstaat in de zorg. De Griekse overheid zette een organisatie neer die spoedgevallenzorg voorziet van acht uur ’s morgens tot acht uur ’s avonds. Vanaf elf uur ’s avonds is de legerarts verantwoordelijk. Dat wil zeggen dat tussen acht uur en elf uur ’s avonds geen medische zorg is.

Mensen in een spoedsituatie moeten zich dan richten tot de politie en proberen uit te leggen wat er aan de hand is. De politie beslist vervolgens of een ambulance komt of niet. Maar men kan onmogelijk van hen verwachten dat ze juist inschatten of er al dan niet een ambulance nodig is. Dat is een te grote verantwoordelijkheid voor hen. Dat vergroot dat wel de frustratie en gevaar bij mensen. Dit is een zeer zorgelijke situatie.

Ongunst leidt tot onrust

Zorgt de minimale gezondheidszorg ’s avonds dan voor nog meer geweld in het kamp?

Boomsma: In Moria slaat de sfeer om zodra het donker wordt. ‘s Avonds is er niet meteen reden om naar buiten te gaan en dus zitten mensen vaak dicht op elkaars lip. Spanningen zijn dan onvermijdbaar. Overdag is er veel meer aanwezigheid van ngo-medewerkers. Maar eens het donker wordt, zeggen veel mensen dat ze niet durven slapen omdat ze bang zijn dat de gevechten die ze om zich heen horen zich naar hun tent verplaatsen.

‘Eens het donker wordt, zeggen veel mensen dat ze niet durven slapen omdat ze bang zijn voor gevechten.’

Ik hoor vaak van mensen dat er van hen gestolen wordt. Als je denkt aan hoe moeilijk het is om aan geld te komen of om aan eten en drinken te komen, zien de mensen geen uitweg en proberen ze spullen van elkaar te stelen. Dat maakt dat er wordt ingebroken in de tent. Mensen zijn me al regelmatig komen vertellen dat hun papieren zijn gestolen en ze dus geen identiteitskaart of paspoort meer hebben.

Mensen die in zulke gevechten gewond raken, heeft mijn team al meermaals verzorgd. In januari verzorgde mijn team 45 steekwonden, in februari waren dat er 44.

Mensen die nu gewond raken, krijgen geen toegang tot de kliniek tussen acht en elf uur ’s avonds, dus moeten zij wachten op een ambulance. Tot de ambulance er is, krijgen zij geen zorgen. Dat brengt een risico met zich mee. Het is hier niet veilig en er is een tekort aan alles. Je kan moeilijk aan mensen vragen om rustig in de tent te blijven zitten, want als je honger hebt, dorst hebt of naar toilet moet, heb je geen keuze meer.

Dan ben je als mens op de vlucht van geweld en kom je terecht op een plaats waar het ook niet veilig is. Hoe komt dat aan?

Boomsma: Een groot deel van de mensen is hier niet zomaar terechtgekomen. De patiënten die wij zien in de kliniek en de mensen die we tijdens onze psycho-sociale activiteiten zagen, zijn mensen die gevlucht zijn van gewelddadige leefomstandigheden en herbeleven bijna dagelijks de traumatische ervaringen die ze meemaakten. Dan kom je aan op een plek die ook niet veilig is, waar je geen rust kan vinden en niet kan herstellen van wat je hebt meegemaakt. Dat is heel pijnlijk.

‘Er is geen Engelse les meer, er zijn geen boeken om te ontlenen, geen spelletjes om te spelen of thee te drinken op een veilige beschutte plek.’

Wat de coronacrisis inmiddels doet, is alle afleiding die mensen hadden nu laten verdwijnen. Mensen kunnen geen Engelse les meer volgen, geen boeken meer lenen, geen spelletjes meer spelen of thee drinken op een veilige beschutte plek. Dat is allemaal weg en dat heeft een enorme mentale impact.

Het was zo al moeilijk om je dag hier door te brengen. Alles wat deze plek nog enigszins veilig kon maken, mag op dit moment niet plaatsvinden. Daardoor blijven frustraties aanhouden. Er is geen uitlaatklep meer, er is geen uitdaging meer.