Dossier: 

De verborgen strijd in Rusland

De Tsjetsjenië-politiek van de Russische president Poetin heeft geen vrede of stabiliteit gebracht in de Kaukasus. Dat is de voorbije weken nogmaals pijnlijk duidelijk geworden. Tsjetsjenië en terrorisme zijn meer dan ooit emotionele thema’s in het Russische binnenland, maar de vraag of Poetin de steun heeft van zijn kiezers wordt vooral beantwoord met het loonbriefje in de hand. Het is de economie die brood op de plank brengt.Kristof Clerix zocht op de oevers van de Volga naar het sociaal-economische rapport van Vladimir Poetin.

Een jong stel op rollerblades flitst in het hartje van Ulyanovsk voorbij een stenen Lenin. De zon staat hoog in de hemel, het standbeeld werpt een lange schaduw op het plein voor het stadhuis. Wat verderop zit de tweeënzeventigjarige Zinaida met enkele andere baboeshka’s -oude grootmoedertjes- op straat. Naast haar staat een emmertje vol peterselie. ‘In de Sovjetunie was het leven beter’, zegt ze.
‘Ik wil onmiddellijk terug naar die tijd. Toen moest ik tenminste niet de hele dag op straat zitten om te overleven. Ik heb net twee bundeltjes peterselie verkocht voor 10 roebels, daarmee kan ik dadelijk een brood gaan kopen.’ Zinaida, die het grootste deel van haar leven op een kolchoze heeft gewerkt, moet zien rond te komen met een pensioentje van 1300 roebels per maand - één roebel is momenteel ongeveer evenveel waard als een oude Belgische frank.

Ze is één van de dertig miljoen Russen die onder de armoedegrens leven. ‘Met mijn pensioen kan ik twee weken verder, de rest van de maand leef ik van de opbrengsten van mijn tuintje. Van mijn zoon wil ik geen geld, hij heeft het zelf al moeilijk genoeg.’ Gepensioneerden, zowat een kwart van de Russische bevolking, moeten in Rusland vaak vechten om te overleven. Gemiddelde pensioenen schommelen tussen de 1200 en 1800 roebels.

Op de oever van de Volga toont Zinaida haar vervallen huisje dat opgetrokken is in hout en oude steen. ‘Het is meer dan honderd jaar oud en moet dringend hersteld worden. Zelf kan ik dat niet en mijn man is in 1987 gestorven, hij was 47 jaar.’ Zinaida sukkelt zelf ook al een tijdje met haar gezondheid. Ze heeft een chronische longaandoening en voelt zich soms duizelig. ‘De dokter heeft mij een voorschrift meegegeven, maar de medicijnen kosten 160 roebel en dat kan ik niet betalen.’ Ze kan haar tranen nauwelijks bedwingen.

Volgens de grondwet hebben alle Russen recht op gratis gezondheidszorg. Voor sociaal zwakkere klassen zijn er goedkopere medicijnen. Oogt mooi op papier, maar de werkelijkheid toont een ander plaatje. Door de lage lonen van gezondheidswerkers -een verpleegster in Ulyanovsk verdient amper 1000 roebels- moeten patiënten zo goed als altijd “onder de tafel” betalen voor medische hulp. De goedkopere medicijnen zijn meestal niet voorhanden in apotheken.

Zinaida zucht dat ze het voortdurende gevecht om te overleven beu is. Toch wil ze geen kwaad woord horen over Poetin. ‘Hij is een goede president, maar Moskou is ver en hij kan mij niet helpen. Poetin weet niet hoe erg het hier is.’ Je hoort het in alle toonaarden en op heel veel plaatsen in Rusland: ‘Moskou is een ander land.’ Het leven in de snelle en drukke hoofdstad lijkt in weinig op dat in de rest van de Russische federatie. Jonge twintigers met een maandloon van 60.000 roebel zijn geen uitzondering in Moskou, een stad met 14 miljoen inwoners, waarvan enkele happy few een plaatsje hebben bemachtigd op de Forbes-lijst van ‘s werelds rijkste multimiljonairs. In Ulyanovsk moeten de mensen het met heel wat minder stellen.

De brug die niet afgeraakte


Ulyanovsk, gebouwd op de oevers van de Volga-rivier op ongeveer 800 kilometer van Moskou, is een van de armere steden in het Europese deel van de Russische Federatie. In de sovjetjaren floreerde hier de auto- en vliegtuigindustrie en kreeg de geboortstad van Vladimir Ilyich Ulyanov -beter gekend als kameraad Lenin- nog heel wat toeristen over de vloer. Van die oude glorie blijft vandaag niet veel meer over.
Aan de ingang van Aviastar, de vliegtuigfabriek waar Ruslan-cargovliegtuigen en Tupolevs worden gemaakt, schuift een rij werknemers aan voor de bankautomaat. De sfeer is opgewekt (‘Hebben jullie in België nog altijd detectives zoals Hercules Poirot?’), vandaag worden de lonen uitbetaald.

Ludmilla Ivanovna Brel (53), die in het laboratorium van de fabriek werkt, bekijkt haar rekeninguittreksels. ‘3100 roebels per maand. Toen deze stad nog in de Sovjetunie lag, verdiende ik vijf keer zoveel. Maar in vergelijking met de jaren negentig hebben we niet te klagen. Onder Jeltsin moesten we soms negen maanden wachten op ons loon. Vandaag worden de salarissen ten minste op tijd uitbetaald.’ 3100 roebel is niet genoeg om een maand lang van te leven, maar samen met het loon van haar man kan Ludmilla nog net de eindjes aan elkaar knopen.

Ludmilla, haar echtgenoot, haar zoon én haar vader wonen in een grauwe appartementsblok op een steenworp van de fabriek. In de jaren zeventig heeft Brezjnev deze betonnen blokken van negen verdiepingen laten optrekken. Vandaag maakt dit nieuwe stadsdeel rond Aviastar niet bepaald een frisse en vrolijke indruk. Ludmilla: ‘Sinds april hebben we geen warm water meer, de stad heeft te veel schulden.’

Niet alleen de appartementsblokken rond Aviastar bieden een troosteloze aanblik. De brug die de twee stadsdelen van Ulyanovsk met elkaar moet verbinden, staat al vijftien jaar in de steigers. Dit zou de langste brug van Europa worden, dertien kilometer in totaal, zes boven het wateroppervlak. Ze is half af. Toch geeft Igor Egorev, vice-gouverneur van de Uliyanov regio, de hoop nog niet helemaal op. ‘Onlangs was de federale minister van Transport hier nog op bezoek. Hij heeft beloofd dat de brug in 2007 klaar zal zijn. Ik hoop dat ik ze ooit nog eens helemaal te zien krijg in mijn leven.’

De bouw van de Tweede Brug geraakte in het slop toen de Sovjetunie uit elkaar begon te vallen. De overgang van staatsgeleide naar marktgerichte economie is in de Ulyanov regio, net iets groter dan België, op meer dan één manier moeizaam verlopen en onafgewerkt gebleven. Toen Gorbatsjov in 1986 zijn politiek van economische hervormingen introduceerde, bleef de regio vasthouden aan het oude sovjetsysteem. Nog een decennium lang bleven de prijzen voor voedsel, woningen en gezondheidszorg uitzonderlijk laag. Een brood kostte in het begin van de jaren negentig hooguit 1,5 roebel, een pak minder dan in de rest van de Russische federatie. Het nadeel van deze zogenaamde ‘zachte overgang van communisme naar kapitalisme’ is dat investeerders werden afgeschrikt. Zij hadden liever geen al te sterk gereguleerd systeem. Door een gebrek aan investeringen moesten heel wat fabrieken de deuren sluiten en raakte de auto- en vliegtuigindustrie verouderd.

Aviastar, destijds gebouwd voor een productie van 75 vliegtuigen per jaar, levert in 2004 slechts vijf vliegtuigen af. Toch is dat een verbetering ten opzichte van de jaren negentig, toen de productie zowat helemaal op zijn gat lag. Van de oorspronkelijke 35.000 werknemers blijven er vandaag 7000 over. Ludmilla: ‘Ik hoop dat er nog meer bestellingen gaan binnenlopen, zodat we zeker zijn van onze jobs. Het zou goed zijn als Russische vliegmaatschappijen wat minder Boeiings en wat meer van onze toestellen zouden kopen.’

In 2003 ontving de regio voor 23,5 miljoen aan buitenlandse investeringen. Egorev: ‘Dat is nog steeds weinig, maar het is wel bijna 16 keer meer dan in 2000. We gaan tenminste de juiste richting uit. Deze regio heeft dan ook heel wat de bieden aan investeerders, in de eerste plaats hooggeschoolde maar goedkope arbeid. Daarnaast willen we ook overwegen om bedrijven toe te laten die niet in orde zijn met de Europese milieuwetgeving, zolang onze wetgeving maar respecteren.’

Moslims en olie

De Volga-boot van Ulyanovsk naar Kazan glijdt voorbij pittoreske dorpjes met piepkleine houten sprookjesboshuisjes, afgewisseld met groene stroken ongeschonden land. Eens aangemeerd in Kazan is het uit met de rust. Overal klinkt geklop en geboor, werkmannen op stellingen zijn druk in de weer. De hoofdstad van Tatarstan viert in 2005 haar duizendste verjaardag en wordt volledig opgekalfaterd. Pronkstuk van de stad is de Kul Sharif, prachtig gelegen binnen de maagdelijk witte kremlinmuren. Deze moskee, genoemd naar de moslimleider die in 1522 door de troepen van Ivan de Verschrikkelijke is vermoord, opent deze herfst haar deuren.

Moskeeën rijzen in Tatarstan overigens als paddestoelen uit de grond: sinds de val van de Sovjetunie zijn in deze republiek maar liefst 1000 nieuwe moskeeën geopend. De helft van de inwoners is dan ook moslims. ‘Van moslimfundamentalisme of religieuze sekten hebben we in Tatarstan geen last. Dat zijn trouwens geen echte moslims, ze deskrediteren de islam. Islam betekent vrede.’ Aan het woord is Marat Hasrat van de Moslim Religieuze Raad van de Republiek Tatarstan, de organisatie die de activiteiten van religieuze organisaties coördineert en bedevaartreizen naar Mekka organiseert. ‘In Tatarstan is de koran meer een traditie, geen verplichting zoals in sommige Arabische landen. Het staat vrouwen bijvoorbeeld vrij om een hoofddoek te dragen.’

In de centrale winkelstraat van Kazan, waar Adidas, Dior en McDonalds intussen tot de vaste waarden behoren, kun je de hoofddoeken op één hand tellen. Enkel de souvenirsstandjes, met zowel typisch Russische matrioshka’s als groene bidsnoertjes en tapijtjes met koranverzen, verraden de aanwezigheid van moslims. Tatarstan is het levende bewijs dat verschillende volkeren en religies ook in Rusland perfect in vrede kunnen samenleven.

Natuurlijk komen etnische spanningen minder snel bovendrijven als je je geen zorgen moet maken over brood op de plank. Tatarstan is een van de meest welvarende regio’s van Rusland -de republiek staat op de derde plaats in de ontwikkelingsindex van het Human Development Rapport Rusland 2003- en dat heeft alles te maken met olie-inkomsten. Met Nizhnekamsk Neftekhim en Nizhnekamsk Shina beschikt Tatarstan over twee belangrijke oliebedrijven, die jaar na jaar de kas van de republiek flink spijzen.

Ook op federaal niveau zorgen olie en gas voor belangrijke inkomsten. De Wereldbank schat dat de olie- en gassector goed is voor 25 procent van het bnp van Rusland. Zowat de helft van de indrukwekkende economische groei van vorig jaar zou rechtstreeks teruggaan op gestegen olieprijzen. De vraag is wat er gaat gebeuren als de olieprijs op de wereldmarkt begint te dalen.

Volgens een Wereldbankrapport van juni 2004 is de afhankelijkheid van olie-export geen goede zaak: ‘Zeker niet in het licht van Ruslands ambitieuze doelstellingen om tegen 2012 het bnp te verdubbelen en tegen 2007 de armoede met de helft te verminderen. Succes bij het bereiken van deze doelstellingen zal afhangen van de reikwijdte en snelheid van Rusland om haar economische basis te diversifiëren, zowel weg van olie en gas, als dieper de Russische regio’s in.’ Ook het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNDP) pleit voor een diversificatie van de Russische economie.

‘De sleutel die armoedebestrijding en economische groei mogelijk kan maken, is de groei van kleine en middelgrote ondernemingen’, zegt Shombi Sharp van UNDP Moskou. Volgens maandblad The Economist zijn kmo’s goed voor 12 procent van het Russische bnp, terwijl ze in ontwikkelde markteconomieën 30 tot 70 procent van het bnp uitmaken. Sharp: ‘De Russische regering moet werk maken van een gezond klimaat waarin kmo’s zich kunnen ontwikkelen. Onder Poetin zijn al goede stappen gezet, maar aan de bureaucratische last voor ondernemingen en de toegang tot financiële middelen moet nog hard worden gewerkt.’

Arm, maar gelukkig


De motor van het rammelende busje dat pendelt tussen het centrum van Kazan en Samosirovo, een gemengd Tataars-Russisch dorpje met 10.000 inwoners 15 kilometer verderop, ligt open en bloot. Dat belooft. Hobbelige wegen vol gaten, de vodka-adem van medereizigers in je nek, op elkaar gepropt als sardienen in een doosje, voor een ticket van 6 roebel mag je geen luxe verwachten. Halfweg de rit doemt in de verte tussen de woonblokken plots een Ikea op. De aanwezigheid van de Zweedse meubelgigant suggereert het bestaan van een middenklasse, de toestand waarin de auto’s op straat zich bevinden, doet het tegendeel vermoeden. Overal aftandse Lada’s en Volga’s, dit is Moskou niet.

In Samosirovo krijg je het gevoel dat de tijd heeft stilgestaan. Houten huisjes, onverharde wegen, water uit de put, buitenstaanders worden op verbaasde blikken onthaald. Zowat een derde van de Russische bevolking woont in dorpjes als dit, waar zelfs de twintigste eeuw nog een begrip uit de toekomst lijkt. ‘Ik zou niet in de stad willen wonen, geef mij maar de natuur en de gezonde buitenlucht’, zegt Nicolai Dmitrievitch (65), de bloos op zijn wangen. Samen met zijn vrouw Nina Fedorovna (64) woont Nicolai in een gezellig boerderijtje, fruitbomen en bloemen in volle bloei, kippen op het erf, in de stal welgeteld één varken. ‘Voor met Kerstmis’, lacht Nicolai. ‘Kunnen we met vier families van eten.’

Samen hebben Nicolai en Nina een pensioen van 3200 roebels, ook op het Russische platteland is dat niet genoeg om met twee van te leven. Nicolai toont zijn ruwe, zwarte handen: ‘We werken hard, elke dag nog. Opstaan om 5 uur ‘s morgens, en dan veertien uur werken in de tuin, soms aan één stuk door. We eten uit eigen tuin en verkopen de rest van de opbrengst op de wekelijkse boerenmarkt in Kazan. Zo kunnen we overleven. Gisteren hebben we voor 500 roebels komkommers, tomaten en kool verkocht.’

Zoals de meeste gepensioneerden in Rusland krijgt het koppel korting op de elektriciteitsrekening en andere kosten. Maar dit systeem van voordelen in natura voor sociaal kwetsbare groepen - lgotniki of bevoordeelden worden ze in het Russisch genoemd - is begin augustus afgeschaft door de Doema, het Russische parlement. In plaats van gratis openbaar vervoer, goedkopere medicijnen en sterk gereduceerde tarieven voor water, energie en telefoon, zullen de lgotniki voortaan maandelijks een extra som geld ontvangen. Maar of dat bedrag zal volstaan om de weggevallen voordelen in natura te compenseren, is nog maar de vraag.

‘Natuurlijk ben ik er tegen’, zegt Nicolai en zijn blik verstart. ‘Niemand weet wat er gaat gebeuren. Ik ben eens benieuwd hoeveel geld we in de plaats gaan krijgen.’ De manier waarop de omstreden hervormingswet op de sociale zekerheid door de Doema is goedgekeurd, roept overigens heel wat vragen op over de werking van de Russische democratie. Op enkele dagen tijd is het wetsvoorstel - een klepper van honderden pagina’s - er in drie lezingen doorgejaagd.

De achterdeur floept open, kleindochter Olesia (17) komt er bij staan. Er klopt iets niet in het plaatje: met haar flashy outfit en trendy kapsel ziet Olesia eruit alsof ze recht uit een MTV-videoclip is gestapt, het contrast met de omgeving is volledig. Olesia woont in Kazan maar logeert in de zomer bij haar grootouders. ‘Ik wil later advocaat worden maar ik wil niet weg uit deze streek. Moskou zegt me niets. Ik zou mijn familie niet kunnen missen.’ Baboeshka Nina glundert: ‘Mijn kleindochters drinken en roken niet en ik heb een heel lieve man, de mensen in het dorp zijn daarom zelfs jaloers op mij. Akkoord, we moeten hard werken maar ik ben heel gelukkig.’ Nina vertelt over hoe ze in de harde jaren na de Tweede Wereldoorlog op blote voeten door de sneeuw moest lopen. ‘Dàt was de moeilijkste periode uit mijn leven.’

Intel inside

Vanuit het kremlin van Nizhny Novgorod heb je een prachtig uitzicht over de Volga. Een aantal booturen stroomopwaarts van Kazan verwijderd, huisvest deze stad met 1,4 miljoen inwoners sinds tientallen decennia belangrijke militaire onderzoekscentra en fabrieken. Tijdens de sovjetjaren was Nizhny Novgorod - toen nog Gorky genaamd, naar de beroemde sovjetschrijver - dan ook een gesloten stad voor buitenlanders. De militaire industrie produceert vandaag minder tanks, schepen, gevechtsvliegtuigen en radio-elektronica dan in het sovjetverleden maar is zeker nog niet uitgestorven.

Op de scheepswerf Krasnoye Sormovo - een lege vlek op de stafkaart, maar de meeste inwoners van Nizhny Novgorod kunnen je de weg wel tonen - wordt momenteel de laatste hand gelegd aan een duikboot voor China. Pottenkijkers zijn hier niet welkom, net zomin als in de oude wapenfabriek waar de informaticareus Intel zijn intrek heeft genomen. Pasjes, camera’s, gorilla’s in camouflagepak, de hoofdzetel van Intels Research & Development-afdeling in Rusland is zwaar beveiligd.

In tegenstelling tot Ulyanovsk is Nizhny Novgorod er in de jaren negentig wel in geslaagd om buitenlandse investeerders aan te trekken. In de voorbije vier jaar heeft Intel in Rusland duizend hooggeschoolde IT-specialisten aangeworven. ‘De eerste specialisten hebben we aangetrokken uit Sarov, een nucleair onderzoekscentrum op 200 kilometer van hier’, vertelt Evgeny Zakablukovsky, pr manager van Intel Nizhny Novgorod.

‘Sarov is het centrum waar de eerste Russische atoombom is geproduceerd. Omdat het nog steeds een gesloten stad is, hebben we de werknemers laten overkomen naar Nizhny Novgorod. Het was wel niet makkelijk om een gebouw te vinden voor een groot bedrijf. Beschikbare bedrijfsruimte is iets waar de lokale overheden zeker nog aan moeten werken als ze meer investeerders willen aantrekken.’

Volgens Evgeny zijn er genoeg redenen om je als buitenlandse IT-multinational niet in Moskou te vestigen. ‘Het belangrijkste pluspunt is de hooggeschoolde bevolking in deze stad: Nizhny Novgorod telt maar liefst 14 staats- en 13 privé-universiteiten. Bovendien liggen de operatiekosten, zoals huurprijzen van kantoren, vijf keer lager en de salarissen vier keer lager dan in Moskou. Een pas afgestudeerde IT-specialist verdient hier ongeveer 18.000 roebels, voor managers kan dat salaris oplopen tot 60.000 roebels.’

Volgens het nieuwe UNDP Human Development Rapport Rusland, dat volgende maand officieel wordt voorgesteld, is kennisgebaseerde ontwikkeling dé toekomst van Rusland. ‘Rusland heeft een fantastisch opgeleide labour force geërfd uit het sovjetsysteem, nu komt het erop aan die hoogopgeleiden om te scholen naar een vrijemarktomgeving. Intellectueel kapitaal is hét competitief voordeel van Rusland. Vooral in wetenschappen en wiskunde zijn de Russen zeer goed’, zegt Shombi Sharp van UNDP Moskou.

‘Rusland moet het Indiaas model volgen. Dat kan natuurlijk niet identiek want India heeft een taalvoordeel en kan makkelijker outsourcing contracten uit de VS binnenhalen. Maar het gaat om dezelfde soort aanpak: voordeel halen uit lagere arbeidsonkosten en dat toepassen op de high tech sector.’ Ook Zakablukovsky van Intel is er van overtuigd dat de toekomst van Rusland in de hightechsector ligt. ‘Rusland is altijd al goed geweest in wetenschappen. Dit potentieel aan hooggeschoolde bevolking moet het land nu aanwenden in de telecomindustrie, de hightechsector en de IT-industrie. Bovendien is er een grote markt in Rusland voor de producten van deze industrieën. Denk alleen maar aan het aantal gsm’s dat je op straat ziet. Minstens één op vier Russen heeft vandaag een mobieltje.’

“Voor de mensen”

‘Ruslands grootste comparatief voordeel en de belangrijkste bron van ontwikkeling zijn de mensen’. Dat zegt niet Steve Stevaert, maar Vladimir Poetin, tijdens zijn speech voor de Doema in mei 2004, vlak na zijn herverkiezing als president. Langzaam maar zeker is de voorbije jaren het algemene welvaartspeil van “de mensen” in Rusland gestegen. Er is meer economische stabiliteit, lonen en pensioenen worden tijdig uitbetaald, een aantal zinvolle structurele hervormingen zijn doorgevoerd.

In de ontwikkelingsindex van het UNDP World Development Report staat Rusland dit jaar op de 57ste plaats. Dat is goed nieuws: voor de eerste keer sinds de implosie van de Sovjetunie in 1991 gaat Rusland er in de Human Development Index op vooruit, zowel in relatieve als absolute cijfers. Die vooruitgang weerspiegelt voornamelijk Ruslands economische groei, die voor een groot deel te danken is aan hoge olieprijzen op de wereldmarkt. Die macro-economische groei - meer dan 7 procent in 2003 en in het eerste kwartaal van 2004 - vertaalt zich ook in meer welvaart, al blijven de verschillen tussen de 88 regio’s enorm groot. Ulyanovsk is niet Kazan is niet Nizhny Novgorod is niet Moskou.

Gepensioneerden komen met moeite rond en een aantal sectoren, zoals gezondheidszorg en onderwijs, zijn dringend aan hervorming toe. Om de economische groei van de voorbije jaren te verzekeren, moet Rusland zijn economie diversifiëren en minder afhankelijk worden van inkomsten uit olie-export. Uitdagingen genoeg dus, de toekomst zal uitwijzen of Poetin de juiste oplossingen naar voor schuift en zijn populariteit staande kan houden. Het zal nodig zijn, want zijn falende Kaukasus-beleid heeft flinke krassen gemaakt op zijn glanzende imago.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.