‘Mensen sterven aan ebola door gebrek aan vertrouwen’

Twee centra voor het weerwerk tegen ebola in Butembo gingen vorige week in vlammen op. De aanleiding voor de terreurdaad lijkt het bezoek van de voorzitter van de nationale kiescommissie, Corneille Nangaa. Wereldblogger Ivan Godfroid volgt van bij het begin de uitbraak en zag hoe de politieke gebeurtenissen van de afgelopen maanden het virus verder in de hand werken.

De ebola-uitbraak die zich sinds vorige zomer over de provincies Noord-Kivu en Ituri verspreidt, is uitgegroeid tot de grootste en dodelijkste ooit in Congo. Met meer dan negenhonderd besmettingen en meer dan vijfhonderd overlijdens is het bovendien de op een na grootse uitbraak wereldwijd. Dat de crisis nog lang niet bezworen is heeft te maken met de complexe politieke context waarin dit virus gevaarlijk goed gedijt.

In dezelfde week dat de voorzitter van de nationale kiescommissie de stad Butembo bezoekt gaan twee ebolacentra in vlammen op. Tweeduizend kilometers verderop stelt de nieuwe Congolese president zijn honderddagenprogramma voor. Het zijn drie gebeurtenissen uit de Congolese actualiteit die deel zijn van hetzelfde verhaal: het trieste relaas van hoe ebola een politiek wapen werd.

‘Je had toch minstens kunnen verwachten dat Tshisekedi blijk zou geven van de ernst van de situatie’

Ivan Godfroid reageert in zijn ebola-dagboek emotioneel op de gebeurtenissen van die erg woelige week: ‘Je had toch minstens kunnen verwachten dat Tshisekedi blijk zou geven van de ernst van de situatie en de aanvallers van de behandelingscentra zou oproepen om daarmee te stoppen, zoals hij even voordien de jongeren in de gewapende groepen opriep om de wapens neer te leggen? Soms vraag ik me af of de man wel weet wat er vorige week in Butembo is gebeurd. Als dat bij mij al zo schrijnend aanvoelt, hoeveel erger moet dat dan niet zijn bij de Congolese Bubolezen?’

Lees ook

Arts komt om bij dodelijk geweld tegen ebolateams in Congo

Sinds de uitbraak van ebola in Beni en vervolgens ook in zijn woonplaats Butembo houdt Ivan voor MO* een dagboek bij van het virus. Wat begon als een dagelijkse update van de uitbraak groeide uit tot een weerslag van het zoveelste dodelijke politieke steekspel in de regio.

Ivan woont en werkt in de stad Butembo, een middelgrote stad op 1700 meter hoogte ten noorden van het Virungapark. De stad stond lang bekend als een relatieve haven van rust in een erg onveilig gebied. Enkele lokale rijke families wisten de handel, die vooral via buurland Oeganda verloopt, steeds open te houden voor zaken.

Maar sinds 2014 nam de onveiligheid toe. Tussen Butembo en de grens met Oeganda ligt die andere provinciestad Beni. Sinds oktober 2014 worden Beni en de omliggende dorpen voortdurend getroffen door erg dodelijke mysterieuze aanvallen. De economische activiteiten kwamen steeds vaker onder druk te staan en ook de sfeer in zijn thuisstad werd grimmiger.

Deze zomer kreeg Beni, en vervolgens ook Butembo er een onzichtbare vijand bij. In dit conflictgebied waar het vertrouwen van de bevolking in haar overheid en in de buitenlandse hulpverleners ernstig geschaad is, verloopt het weerwerk tegen het gevaarlijke virus moeizaam.

Snelle respons wekt wantrouwen

Op 1 augustus worden de geruchten bevestigd. In Mangina, een dorp vlakbij de stad Beni is ebola vastgesteld. Het verdachte overlijden van een vrouw en haar zeven familieleden zou wel degelijk te wijten zijn aan het gevreesde dodelijke virus. Omdat het lokale ziekenhuispersoneel het werk had neergelegd uit onvrede met de voortdurende onveiligheid was er al veel kostbare tijd verloren.

Congo heeft ervaring met ebola. Beni biedt huis aan de tiende officieel waargenomen uitbraak in het land. En ook de wereld heeft geleerd uit de ebolacrisis in West-Afrika in 2014, de dodelijkste ooit. Sindsdien maken vaccinaties standaard deel uit van het draaiboek van het weerwerk tegen het virus.

‘We kennen het plan om de ziekte te verspreiden waar Kabila er niet in slaagde om de hele bevolking uit te roeien’

Al snel na de officiële vaststelling strijken de weerwerkteams neer in de regio. Maar sterker dan het vaccin is het tegengif dat onder meer lokale politici verspreiden. Chrispin Mbindule, een volksvertegenwoordiger uit Butembo vraagt de bevolking de vaccins niet te aanvaarden: ‘Beste humanitairen, we weten dat jullie miljoenen dollars verdienen aan uw fameuze ebola. We kennen het plan om de ziekte te verspreiden overal waar Kabila er niet in is geslaagd om de hele bevolking uit te roeien. Wij gaan ons tegen u keren. Beste Congolezen, aanvaard hun vaccin niet. Hoe zinloos is het om te vaccineren tegen een ziekte die niet kan worden genezen? Bij ons in Katwa doorzien we jullie spel. Zet je maar schrap, binnenkort openen we het offensief tegen jullie.’

Mbindule speelt daarmee in volle verkiezingsstrijd in op de vraag die veel inwoners zich stellen: Waarom komt de hulpverlening nu wel zo snel op gang terwijl we al jarenlang worden uitgemoord en geen kat naar ons omkeek? Net die snelle respons doet bij velen de wenkbrauwen fronsen.

Een week later wordt het gerucht bevestigd dat Mbindule zelf een vaccin vroeg nadat hij eerst een zieke vrouw probeerde te verbergen voor de weerwerkteams. Na haar overlijden koos hij er kennelijk voor om het zekere voor het onzekere te nemen. Maar dat net Katwa het epicentrum is geworden van de uitbraak en er ook een ebolacentrum in brand werd gestoken toont hoe verstrekkend de gevolgen van zijn woorden zijn.

Verkiezingen als brandversneller

Veel meer dan door ebola stond het najaar van 2018 in het teken van de lang uitgestelde verkiezingen. Uittredend president Joseph Kabila, noch zijn aangeduide opvolger Ramazani Shadari, namen de tijd om de getroffen regio te bezoeken. Oppositiekandidaat Martin Fayulu deed dit wel en werd in Beni en Butembo als een held onthaald: ‘De bevolking reageert enthousiast, met inbegrip van minderheidsgroepen als de pygmeeën en ze laten er geen twijfel over bestaan dat Fayulu, le soldat du peuple, de volle steun krijgt van een grote meerderheid van de kiezers.’

Maar net omdat Fayulu overduidelijk die steun genoot in Beni en Butembo worden de twee steden op de valreep uitgesloten van de verkiezingen. ‘Officiële reden: ebola en onveiligheid. Echte reden: uitsluiten van de stemmen van deze kiesdistricten, want zo goed als niemand is bereid om voor de zelfgekozen opvolger van Kabila te stemmen’, blogt Ivan op 26 december.

‘Enkele honderden betogers hebben deze voormiddag een pas nieuwgebouwd transitcentrum in Beni geplunderd en beschadigd’

Dat net ebola gebruikt wordt als drogreden om Beni en Butembo schaakmat te zetten, is voor veel mensen het bewijs dat de ziekte een wapen is tegen de Nandepopulatie uit het oosten. De gevolgen zijn twee dagen later al zichtbaar: ‘Enkele honderden betogers hebben deze voormiddag een pas nieuwgebouwd transitcentrum in Beni geplunderd en beschadigd. Resultaat: een twintigtal potentiële ebolapatiënten die er vertoefden, zijn gevlucht voor hun leven, nog voor ze zekerheid hadden van de uitslag van hun testen. De anti-ebolateams moeten verplicht onderduiken, omdat ze gezien worden als de oorzaak van de uitsluiting van de verkiezingen van zondag. Controleposten aan de grens en de ingang van de stad worden verlaten. Expert-expats worden teruggeroepen door hun werkgevers.’

Op 30 december, de dag van de verkiezingen, voltrekt zich een ontroerend tafereel: ‘Wat de kiescommissie in twee jaar tijd niet kon klaren hebben de georganiseerde jongeren op een verbazend gecoördineerde manier in twee dagen tijd wél kunnen doen. Ze hebben zelf eenvoudige stembrieven uitgeprint waarin het nummer van de kandidaat naar keuze is in te vullen voor de presidentsverkiezingen, nationale en provinciale parlementen. De jongeren die de verkiezingen vrijwillig hebben georganiseerd, leidden alles in goede banen, inclusief het opmeten van de lichaamstemperatuur en het wassen van de handen als preventieve maatregel tegen ebola.’

Twee weken later wordt Felix Tshisekedi verrassend tot winnaar van de presidentsverkiezingen uitgeroepen. Gelekte uitslagen en rapporten van de waarnemers van de katholieke kerk wijzen de overwinning nochtans aan Martin Fayulu toe. De resultaten van Kabila’s kroonprins waren zo bedroevend, dat hem tot overwinnaar uitroepen op te veel weerstand zou botsen. Een deal met die andere verliezer maakte het voor Kabila mogelijk zijn macht te behouden in ruil voor de sjerp aan die andere verliezer, Tshisekedi.

Fayulu, die tijdens de protestverkiezingen in Beni en Butembo een monsterscore behaalde van 98 procent, wordt naar huis gespeeld. Waarmee volgens Ivan bewezen is hoe ebola werd gepolitiseerd: ‘Het regime heeft een lange reeks van verkrachtingen van de grondwet op zijn actief. Het is compleet immoreel dat ze daarvoor ook de ebola-epidemie misbruiken, alsof de mensen daar al niet genoeg onder lijden. Niemand zal dit ooit kunnen vergeven aan de voorzitter van de kiescommissie Corneille Nangaa en zijn opdrachtgevers Mova en Kabila.

Artsen zonder grenzen gooit de handdoek in de ring

Dat het Nangaa niet makkelijk vergeven wordt is duidelijk tijdens zijn bezoek op 23 februari. Nadat beslist werd de steden uit te sluiten van de verkiezingen beloofde de kiescommissie er op 31 maart alsnog zou worden gestemd. Hoewel ebola nog lang niet onder controle is en de aanvallen op de dorpen van Beni in februari nog een piek kenden, stelt Nangaa dat de verkiezingen dit keer wel zullen kunnen doorgaan.

‘Ik denk niet dat je ooit aan een man in zijn positie kan vergeven wat hij het volk heeft aangedaan’

‘De woede van de Bubolezen, de mijne inbegrepen, heeft hij in alle geval niet kunnen koelen. Ik denk niet dat je ooit aan een man in zijn positie kan vergeven wat hij het volk heeft aangedaan.’ Die dag stond de teller op vijf nieuwe besmettingen, alle vijf in de wijk Katwa. Dat bracht het totaal op 864, waarvan 540 doden. Ook de vier doden van die dag stierven in Katwa.

De volgende dag komt een duidelijk antwoord op Nangaa’s verklaring. Het ebolabehandelingscentrum van Kirimavolo in Katwa staat in lichterlaaie.

Ivan deelt in zijn dagboek de vertaling van het pamflet dat door de daders wordt achtergelaten: ‘We geven onze strijd voor ons stemrecht niet op, ook niet nu Felix Tshisekedi werd aangesteld op basis van kiesfraude. Wij hebben geen problemen met politie en militairen, we roepen hen op om zich bij ons te voegen. We gaan in de nabije toekomst onze acties aanzienlijk opdrijven. OPSTAAN BURGERS!’

Drie dagen later gaat een tweede centrum in vlammen op. Op sociale media wordt dokter Ndjoloko Tambwe Bathé, coördinator van het weerwerk tegen ebola op het Ministerie van Gezondheid, geviseerd. Die man is ondertussen verkozen als nationaal volksvertegenwoordiger voor de partij van Kabila.

‘Een beweging die zichzelf de paraplu van de burgers noemt, heeft een schrijven gericht aan de minister waarin de houding van Ndjoloko wordt gewraakt: hoe hij er niet in slaagde politiek en werk te scheiden naarmate de verkiezingen naderden. Hij wordt er van verdacht het idee te hebben gegeven om de verkiezingen in ebolagebied uit te stellen, omdat hij goed genoeg aanvoelde hoe groot de Fayulu-aanhang was.’

Hulporganisaties Artsen Zonder Grenzen en Alima gooien ondertussen de handdoek in de ring. In een verklaring laat ALIMA de inwoners van Butembo/Katwa weten dat ze niet aan hun lot worden overgelaten maar dat de voorwaarden om kwaliteitszorg te kunnen verstrekken niet langer vervuld zijn.

‘Enerzijds is er de snelle en grote ebolarespons maar anderzijds sterven mensen met ebola binnen hun gemeenschap omdat ze niet genoeg vertrouwen op de ebolarespons om naar voren te komen’

‘We zien een opvallende contradictie: enerzijds is er de snelle en grote ebolarespons maar anderzijds sterven mensen met ebola binnen hun gemeenschap omdat ze niet genoeg vertrouwen op de ebolarespons om naar voren te komen’, zegt dokter Joanne Liu, de internationale voorzitter van Artsen Zonder Grenzen. Op een persconferentie in Genève vraagt Artsen Zonder Grenzen om de aanpak van de ebolacrisis volledig om te gooien en de patiënten en de familie de aanpak mee te laten bepalen.

Felix Tshisekedi kondigt in zijn honderddagenprogramma aan dat hij in Ituri een ebolaziekenhuis zal bouwen. Daarbovenop maakt hij nog eens 500.000 dollar vrij voor weerwerk tegen ebola. Het benodigde budget is voor de periode februari tot juli vastgelegd op 148 miljoen dollar. ‘Jawel, je leest het goed: de president draagt dus 0,34 procent van het budget bij aan de strijd tegen ebola’, berekende Ivan. Over de aanvallen op de centra en de frustraties bij de bevolking rept hij geen woord. Van de nieuwe president zal de vernieuwing alvast niet komen.

Ondertussen staat de teller op 913 besmettingen en 574 doden. Daarmee groeit het aantal slachtoffers sneller dan het vertrouwen.